دست و پنجه نرم کردن با منابع آبی محدود یکی از دغدغه‌هایی به حساب می‌آید که از هزاران سال پیش تا به امروز پیش روی کشاورزی ما قرار داشته است.با توجه به این که گیاهان دارویی نسبت به برخی از گیاهان زراعی نیاز آبی کمتری دارند، یکی از گزینه‌های مناسب کاشت در شرایط تنش‌های آبی موجود محسوب می‌شوند. کشور ما در زمینه تولید و صادرات گیاهان دارویی از پتانسیل بالایی برخوردار بوده و لازم است موانع سر راه تولید و صادرات این محصولات که شامل کمبود کارخانجات فرآوری و صنایع جانبی و به علاوه کشت سنتی به جای صنعتی است رفع شود.
رییس بخش تحقیقات گیاهان دارویی موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور در گفت‌وگو با خبرنگار این موسسه اقدامات موسسه را جزو مهم‌ترین اقدامات صورت گرفته در زمینه گیاهان دارویی کشور قلمداد کرد و گفت:« موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور تنها موسسه زیرمجموعه وزارت جهاد کشاورزی است که از سی سال قبل تحقیقات خود را در زمینه‌های مختلف گیاهان دارویی شروع کرده و در حال حاضر در زمینه شناسایی علمی گیاهان دارویی، تعیین پراکنش آن‌ها در عرصه‌های طبیعی، کشت و اهلی کردن، استخراج و شناسایی مواد موثره، اصلاح بر روی گیاهان دارویی و فرآوری اولیه آن‌ها و غیره به تحقیقات می‌پردازد. تقریبا همزمان با پژوهش‌های محققان بر روی گیاهان دارویی و مشاهده اثرات مفید آن‌ها در مقابل مشخص شدن اثرات جانبی داروهای شیمیایی افزایش مصرف این گیاهان رواج بیشتری پیدا کرده است.»
بهلول عباس‌زاده یکی از اقدامات مهم موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور در جهت معرفی گیاهان دارویی را برگزاری اولین کنگره گیاهان دارویی در کشور دانست و گفت:«یکی از اقدامات مهمی که موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور در جهت معرفی و افزایش آگاهی جامعه نسبت به شناخت و مصرف گیاهان دارویی انجام داده ، برگزاری اولین نمایشگاه گیاهان دارویی در سال ۱۳۷۵ و اولین همایش گیاهان دارویی کشور در سال ۱۳۸۰ است. از مهم‌ترین اقدامات موسسه در زمینه گیاهان دارویی می‌توان به بررسی پراکنش گیاهان دارویی در عرصه‌های طبیعی، شناسایی گیاهان دارویی به لحاظ اسم علمی، جنس و گونه به تفکیک تمامی استان‌های کشور و به علاوه شناسایی ترکیبات اسانس بیش از ۸۰۰ گونه گیاه دارویی تا پایان سال ۱۳۹۸ اشاره کرد.» به عقیده این محقق نقش جامع و یک تنه‌‌ای که موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور در شناسایی و تحقیق بر روی گیاهان دارویی طی سال ها بر عهده داشته کم نظیر است چرا که این موسسه تنها موسسه ای به حساب می‌آید که کار شناسایی گیاهان دارویی و تعیین پراکنش آن‌ها را انجام داده و در مقابل شناسایی ترکیبات ۱۰۰ گونه دارویی توسط سایر مراکز علمی و تحقیقاتی کشور، توانسته ماده موثره بیش از ۸۰۰ گونه گیاه دارویی را ضمن جمع‌آوری از عرصه‌های طبیعی، شناسایی و پتانسیل‌های کشور را در این رابطه معرفی کند.
او ادامه داد:«موسسه نقش بسیار موثری در شناساندن گیاهان دارویی به جامعه علمی و دانشگاهی کشور و به علاوه عموم مردم داشته است، به طوری که معرفی ۹ رقم گل محمدی حاصل فعالیت و عملکرد مثبت این موسسه است که امروزه تکثیر شده و به دست تولیدکنندگان و بهره‌برداران رسیده است. یکی از ارقام مهم و منحصر به فرد گل محمدی که موسسه موفق به شناسایی آن شد، رقم کاشان ۹۳ است که از لحاظ عملکرد گل، قابلیت کشت در مناطق مختلف کشور منحصر به فرد بوده و به علاوه به لحاظ کمیت و کیفیت از مهم‌ترین ژنوتیپ‌های کشور محسوب می‌شود. علاوه بر این موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع از طریق پرورش دانشجویان در چهارچوب دوره‌های کارورزی، کارآموزی و تربیت دانشجویان در مقاطع مختلف تحصیلات تکمیلی در معرفی گیاهان دارویی نقش به سزایی داشته است.»
عضو هیات علمی موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور یکی از اقدامات بسیار مهم این موسسه را راه‌اندازی جشنواره‌های مختلف دانست و گفت:« راه‌اندازی جشنواره‌های بسیاری چون جشنواره گیاهان دارویی، گلاب‌گیری، جشنواره‌های لوازم آرایشی و بهداشتی طبیعی که از سال ۹۴ شروع شده است و به علاوه بازدید بسیار گسترده از باغ گیاهشناسی ملی ایران در معرفی گیاهان دارویی به عموم مردم نقش مهمی داشته. برگزاری کارگاه‌های مختلف آموزشی، سخنرانی‌های علمی، چاپ کتاب‌ها و مقالات در راستای آگاهی بخشی به جامعه علمی و عموم مردم در تفکیک گیاهان دارویی از داروهای گیاهی، مزایا و معایب آن‌ها بسیار موثر و مثبت بوده است.» این محقق با اشاره به ظرفیت منحصربه فرد کشور برای تولید، مصرف و سرانه بالای گونه‌های گیاهان دارویی گفت:«ایران حدود ۸ هزار گونه گیاهی دارد که تابحال بیش از هزار گونه از آن به عنوان گیاه دارویی شناسایی و معرفی شده است. کشور ما بیش از ۱۷۰۰ گونه اندمیک دارد که تعدادی از آن‌ها دارویی هستند. ظرفیت کشور به دلیل تنوع اقلیمی بالا و قابلیت بسیار زیاد در زمینه تولید و گسترش صنعت گیاهان دارویی منحصر به فرد است.»
او ادامه داد:« با توجه به این‌که کشور ما جزو مناطق خشک دنیا محسوب می‌شود و با مشکل کمبود نزولات آسمانی روبه رو است و به علاوه با در نظر گرفتن فقیر بودن خاک‌های کشور که مقدار ماده آلی آن در اکثر مناطق کمتر از ۰.۵درصد است؛ بنابراین کشت گیاهان کم‌آب‌بر و گیاهان دارویی که نیاز آبی پایینی دارند می‌تواند گزینه بسیار مناسبی برای زراعت‌های فعلی کشور بوده و کشت آن باید در دستور کار قرار گیرد. در بین گیاهان دارویی گونه‌هایی وجود دارد که در شرایط کمبود رطوبت و حتی کمبود مواد غذایی از قابلیت رشد بسیار خوب و کیفیت بالای درصد ماده موثره برخوردارند، بنابراین این گیاهان می‌توانند جایگزین مناسبی برای بسیاری از گیاهان زراعی آب‌بر باشند.»
عباس زاده وضعیت بازار جهانی فروش گیاهان دارویی را برای صادرات ایران بسیار مناسب قلمداد کرد و گفت:«با توجه به این‌که بازار جهانی بسیار مناسبی برای فروش گیاهان دارویی وجود دارد، کشت این گیاهان به صورت مکانیزه و سنتی می‌تواند در رونق اقتصاد و افزایش درآمد خانواده‌ها موثر باشد. کشت گیاهان دارویی هم به صورت مکانیزه و هم به شکل سنتی در کشور از پتانسیل اقتصادی خوبی برخوردارد است و در صورت توسعه صنعت گیاهان دارویی و رفع موانع صادرات، بطور حتم می‌تواند یکی از ستون‌های اصلی اقتصاد بدون نفت باشد. در سال ۹۷ طبق گزارش دفتر گیاهان دارویی، صادرات این محصولات نسبت به سال ۹۶ بیش از ۷۰ میلیون دلار افزایش داشته است. سالیان زیادی است که برخی از گیاهان مانند آنغوزه، باریجه، کتیرا و غیره صادر می‌شوند و هر سال به تعداد آن‌ها افزوده می‌شود. از این گونه‌های صادراتی می‌توان به آنغوزه، باریجه، انواع زیره، گل‌محمدی و غیره اشاره کرد.»
او با تاکید بر کم بودن تعداد کارخانجات فرآروی گیاهان دارویی در کشور گفت:«در طول ۲۰ سال گذشته کارخانجات متعددی در کشور در حوزه گیاهان دارویی و فرآوری این گیاهان شروع به کار کرده‌اند و همچنان نیز در حال فعالیت هستند. لازم است با توجه به قابلیت بالا کشت و تولید گیاهان دارویی در کشور، صنعت گیاهان دارویی با توسعه سطح کشت برنامه‌ریزی شده ، افزایش تعداد کارخانجات فرآوری و صنایع جانبی و تجهیز کارخانه‌ها به تکنولوژی‌های روز دنیا بتواند جایگاه واقعی خود در کشور و حتی جهان را به دست آورد. در کنار فرآوری صنعتی این گیاهان، روش‌های سنتی همچون روال قبل ادامه دارد ولی برای رسیدن به جایگاه مناسبی در سطح جهانی نیازمند تغییر در نوع فعالیت‌های خود و عبور از سیستم سنتی به صنعتی هستیم.» این پژوهشگر اضافه کرد:«ما نیازمند داشتن استانداردهای جهانی در تولید، فرآوری و صنایع مختلف در رابطه با گیاهان دارویی هستیم. نداشتن صنایع و کارخانجات پیشرفته ضعف بزرگی در این زمینه به خصوص برای حضور پر رونق در بازارهای جهانی محسوب می‌شود. در حال حاضر در زمینه‌های تولید و فرآوری با مشکلاتی مواجه‌ایم که لازم است این مشکلات حل شود. معرفی ارقام شناسنامه‌دار یکی از راهکارهای تحول در این صنعت است و خوشبختانه موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع گام‌های موثری در این زمینه برداشته.»
عباس‌زاده یکی از مهم ترین مشکلات سر راه صادرات و تولید گیاهان دارویی را خام فروشی این گیاهان دانست و گفت:«خام فروشی یکی از مشکلات مهمی است که به علت نبود کارخانجات فرآوری مناسب، صنایع مختلف فرآوری و نداشتن فرهنگ توجه به ارزش افزوده و سود کلان باعث فروش این گیاهان بصورت خام فروشی می‌شود. برای حل این مشکل لازم است دولت با تصویب قوانینی مبنی بر منع صادرات گیاهان دارویی به صورت خام به حل این مشکل کمک کند. همکاری دولت با بخش خصوصی به لحاظ ثبات در مقررات و ارائه تسهیلات، امکان حضور قدرتمند بخش خصوصی را در این زمینه فراهم می‌کند.»
عضو هیات علمی بخش گیاهان دارویی پتانسیل کشور در رابطه با تامین مواد اولیه کارخانجات داروسازی را مناسب خواند و گفت:« کشور ما در رابطه با تامین مواد اولیه کارخانجات داروسازی پتانسیل خوبی دارد ولی باید به این نکته توجه کنیم که در این بخش با مشکلات اساسی نیز روبه رو هستیم. پروتکل‌های تولید و فرآوری داروهای گیاهی موجود در کشور اغلب مربوط به خارج است و برای تولید یک محصول کاملا داخلی نیاز به آزمایشات طولانی مدت و صرف هزینه‌های زیادی است، بنابراین نیازمند توسعه کشت گیاهان دارویی وارداتی هستیم. جایگزینی گیاهان دارویی بومی و انحصاری کشور با گیاهان دارویی وارداتی از دیگر راه‌حل‌هاست. تحقیقات پیوسته و همه جانبه و به علاوه مشارکت بخش‌های دولتی و خصوصی از راه‌حل های مشکلات موجود در این بخش به حساب می‌آید.»
این محقق از تشکیل سامانه بانک اطلاعات مواد شیمیایی گیاهان تا پایان سال ۹۸ خبر داد و گفت:«موسسه در رابطه با تشکیل داده‌های بانک اطلاعاتی با توجه به سابقه پنجاه ساله پژوهش این موسسه در حوزه‌های مختلف منابع طبیعی و سابقه سی سال تحقیق در زمینه گیاهان دارویی، اقدام به تشکیل بانک‌های اطلاعاتی ارزشمندی کرده است. این بانک‌های اطلاعاتی می‌توانند نقش موثری به لحاظ سیاست‌گذاری، مدیریت و برنامه‌ریزی در حوزه گیاهان دارویی ایفا کنند.»
گلشن بابادی
