جلال هناره خلیانی
عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان آذربایجان غربی
طرح یاوران تولید در راستای تحقق جهش تولید در بخش کشاورزی و با هدف بهره‌مندی حداکثری از ظرفیت اعضای هیئت علمی و پژوهشگران مؤسسات و مراکز تحقیقاتی در بهار ۱۳۹۹ در دستور کار وزارت جهاد کشاورزی قرار گرفت. این طرح در راستای بررسی چالش‌ها، راهکارهای عملی برای رفع این چالش‌ها و رفع موانع تولید در بخش کشاورزی و تسهیل انتقال دانش به عرصه‌های تولیدی و کشاورزی اجرا می‌گردد. جنگلها به‌دلیل ارائه طیف وسیعی از خدمات اکوسیستمی و کارکرد‌های حمایتی، مهم‌ترین یاوران تولید کشاورزی و ضامن پایداری و حفاظت از کشاورزی هستند. جنگلها و مراتع از طریق تنظیم سیستم هیدرولوژیک منطقه، کنترل فرسایش خاک و حفظ و ذخیره آب، نقش مهمی در توسعه کیفی کشاورزی در پایین‌دست حوزه‌های آبخیز دارند.
در این میان، جنگل‌های حوزه رویشی زاگرس از نظر ارایه خدمات اکوسیستمی از موقعیت ممتازی در بین نواحی رویشی ایران برخوردار بوده و بیشتر رودهای پرآب کشور از کوه‌های زاگرس سرچشمه می‌گیرند. میزان آبدهی سالانه این رودها بیشتر از ۴۰ درصد کل آب شیرین کشور است. براساس نتایج پژوهش‌های موردی در این حوزه، ارزش خدمات اکوسیستمی جنگل‌های زاگرس به‌مراتب بیشتر از ارزش کالاهایی است که به طور مستقیم از جنگل برداشت می‌شود و در این بین حفاظت آب، بیشترین ارزش اقتصادی را در میان ارزش‌های اکولوژیک جنگل، به‌خود اختصاص می‌دهد.
طی بازدید به‌عمل‌آمده در قالب طرح یاوران تولید از شمالی‌ترین محدوده جنگلی زاگرس در شهرستان پیرانشهر استان آذربایجان غربی (شکل ۱) از طرف پژوهشگران مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی استان آذربایجان غربی و کارشناسان بخش اجرا در این محدوده (شکل ۲)، تغییر کاربری این جنگلها به باغات، زراعت زیراشکوب و وجود آفات و بیماری‌های درختان جنگلی به‌عنوان مهم‌ترین چالشهای محیط‌زیستی در این محدوده شناسایی شد که چرخه تولید کشاورزی را نیز مختل می‌کند. راهکارهای مقابله با چالشهای موجود براساس یافته‌های پژوهشی بخش تحقیقات جنگل مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور در اختیار کارشناسان بخش اجرا قرار گرفته و در زمینه احصاء نیاز‌های پژوهشی مرتبط با چالشهای موجود بحث و تبادل‌نظر شد.
شکل ۱- شمالی‌ترین توده دانه‌زاد بلوط زاگرس، روستای دشت گندمان پیرانشهر (عکس از جلال هناره، مرداد ۱۳۹۹)
شکل ۲- بازدید محدوده جنگلی زاگرس در شهرستان پیرانشهر در قالب طرح یاوران تولید (عکس از روابط عمومی مرکز تحقیقات آذربایجان‌غربی، مرداد ۱۳۹۹)
اراضی جنگلی زاگرس شمالی در محدوده شهرستان‌های سردشت و پیرانشهر دارای پتانسیل جنگل‌کاری اقتصادی و مشارکتی با گونه‌های گلابی، بادام، سماق و غیره بوده (شکل ۳) که در صورت اجرای درست شیوه‌های مشارکتی در این محدوده، ضمن رفع مشکلات اجتماعی و اقتصادی ساکنان، امکان اشتغال و همیاری جوامع محلی در عملیات احیایی و توسعه جنگل، وجود خواهد داشت.
شکل ۳- پتانسیل طبیعی جنگل‌های منطقه و امکان اقتصادی شدن عملیات احیایی و توسعه جنگل (عکس از روابط عمومی مرکز تحقیقات آذربایجان‌غربی، مرداد ۱۳۹۹)
