تنوع و غنای گونه‌ای درختی در جنگل‌های هیرکانی

مجید حسنی¹ و رضا اخوان²

1- کارشناس ارشد پژوهش، بخش تحقیقات جنگل، مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور

2- عضو هیئت علمی، بخش تحقیقات جنگل، مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور

تنوع، ويژگي كليه اكوسيستم‌هاي زنده محسوب مي‌شـود و اندازه‌گيري آن بيانگر تفاوت‌هاي زيست‌بـوم‌هـاي گونـاگون است. حضور يا عدم حضور يك گونه در هـر منطقـه، تحـت تـأثير شرايط محيطي آن منطقـه اسـت، به‌طوری‌که ویژگی‌های فيزيكـي- شيميايي خاك و همچنـين عوامـل فيزيـوگرافي از عوامـل مؤثر بر تنوع و غناي گونه‌هاي گياهي هستند. بر اين اساس، بديهي است كه استقرار گونه‌هاي مختلف در هـر زيـستگاه، تابع برآورده شدن نيازهاي اكولوژيك هر گونه گياهي اسـت و اين ارتباط، تعيين‌كننده تغييرات و نوسانات تنوع و غناي گونه‌اي در هر اكوسيستم است.

حوضه آبخیز شماره 83 زروم جنگل‌های هیرکانی در فاصله 75 کیلومتری و در ارتفاعات بین شهرستان‌های نکا و بهشهر قرار دارد. این حوضه در اختیار سازمان حفاظت محیط‌زیست بوده و فاقد طرح جنگل‌داری و سابقه بهره‌برداری از جنگل است. سری دو این حوضه از شمال به جنگل‌های طرح جنگل‌داری بخش 8 نکا و جنگل‌های حفاظتی سری پنج و رودخانه ظالمرود، از شرق به جنگل‌های سری سه درمزار و از غرب و جنوب به جنگل‌های سری یک چناربن محدود می‌شود. این سری در محدوده ارتفاعی 1000 تا 2370 متر از سطح دریا قرار دارد و ارتفاع بیشتر مناطق سطح سری، 1800 متر است و بین طول جغرافیایی “48 ´46 °53 درجه شرقی و عرض جغرافیایی “07 َ31 °36 درجه شمالی واقع شده است. سنگ مادر به‌طور عمده آهکی سخت، آهک، آهک مارنی، آرژیلیت آهکی، آهک فرسایش‌یافته و ماسه سنگ آهکی است.

در راستای اجرای طرح ملی “پایش موجودی و رویش جنگل‌های هیرکانی” در سری 2 این حوضه که شامل پارسل‌های 15 تا 19 بوده و در ارتفاع 1500 تا 1700 متر از سطح دریا قرار داشتند، تیپ‌های مختلف جنگلی مشاهده شد. یکی از این تیپ‌ها تیپ لور- اوری بوده که در ارتفاع 1570 متری قرار داشته و بر روی یک تپه بزرگ کاملاً آهکی با جهت غربی مستقر شده است. این تیپ حداقل در چند پلات منظم- تصادفی دیده شد و درختان اوری به‌صورت پراکنده و لورها نیز به‌ندرت با مبدأ دانه‌زاد و بیشتر با مبدأ شاخه‌زاد بودند. ارتفاع درختان شاخه‌زاد لور حدود سه تا چهار متر و ارتفاع اوری نیز تا 10 متر می‌رسید (شکل 1).

شکل 1- توده با تیپ لور- اوری (عکس: مجید حسنی، شهریور 1401)

کف توده لور- اوری نیز با گونه سوزنی‌برگ پیرو (Juniperus communis L.) به‌صورت فراهم با ارتفاع حداکثر 50 سانتی‌متر پوشیده شده بود (شکل 2). همچنین، گونه گلابی وحشی یا تلکا (Pyrus boisseriana Buhse) که گاهی به‌صورت درختی هم بود، در این عرصه مشاهده شد (شکل 3).

شکل 2- گونه پیرو Juniperus communis L.  (عکس: مجید حسنی، شهریور 1401)

شکل 3- گونه گلابی وحشی «تلکا» Pyrus boisseriana Buhse (عکس: مجید حسنی، شهریور 1401)

به‌طور کلی، ترکیب پوشش گیاهی در این سری، تا حدودی یکسان بوده و به‌طور عمده پوشش راشستان است. در بخش‌های فوقانی و اطراف روستای زروم علاوه بر گونه‌های مرتعی مهم، درختان و درختچه‌ها از قبیل کچف و لور به همراه راش و ممرز به‌صورت پراکنده قابل مشاهده بود. در شکل‌گیری تیپ‌های جنگلی، عوامل زیادی مؤثرند که عبارتند از: توپوگرافی، ارتفاع از سطح دریا، جهت دامنه، خاک، شرایط آب‌وهوایی، درجه حرارت، عوامل انسانی و حضور دام. از آنجایی‌که قسمت‌های ابتدایی و ورودی سری در مجاورت روستای زروم و مناطق مسکونی قرار گرفته است، حضور و دخالت انسان و دام در بخش تحتانی سری بیشتر است، به‌طوری‌که جنگل در قسمت‌های مذکور تیپ اصلی و کلیماکس خود را از دست داده است و بیشتر به‌صورت تیپ کچف- لور خودنمایی می‌کند. علاوه بر وضعیت فوق، جنگل‌های با کیفیت خوب که تیپ اصلی غالب آنها، راش است، در قسمت‌های فوقانی و نقاطی که دسترسی به آنها کمتر بوده، دیده می‌شود. از تیپ‌های تفکیک‌شده در این سری می‌توان تیپ راش خالص، تیپ کچف- لور، تیپ لور- کچف به‌همراه پهن‌برگان، تیپ ممرز خالص، تیپ راش-ممرز، تیپ راش آمیخته با پهن‌برگان مرغوب، لکه‌های خالص بلوط و تیپ لور- اوری را به‌صورت محدود مشاهده کرد. از گونه‌های مهم درختی مشاهده‌شده در این منطقه می‌توان به راش، ممرز، بلندمازو، پلت، شیردار، نمدار، ملج، بارانک، گیلاس وحشی، گردو، گلابی وحشی، لور، سیب وحشی، کچف، کیکم، کرکف، اوری و سرخدار اشاره کرد (شکل 4).

شکل 4- زادآوری سرخدار (عکس: رضا اخوان، شهریور 1401)

در سری 2 زروم، خشک‌دارها در توده جنگلی بسیار فراوان و با حجم زیاد مشاهده شدند که 50 درصد آنها سرپا (Snag) و 50 درصد بقیه به‌صورت افتاده بودند (شکل 5). به‌نظر می‌رسد که حجم خشک‌دارها بیشتر از 30 متر مکعب در هکتار باشد که در توده‌های مدیریت‌نشده این منطقه مشاهده شد.

شکل 5- خشک‌دار سرپا در عرصه جنگلی (عکس: مجید حسنی، شهریور 1401)

این خشک‌دارها محل تجمع انواع حشرات و قارچ‌ها بوده و سوراخ‌های ایجادشده توسط دارکوب‌ها در آنها مشاهده شد. همچنین، یکی از پدیده‌های عمومی که در راش دیده می‌شود که در این عرصه نیز به‌وفور دیده شد، پوسیدگی از پایین کنده بود که در حدود 70 درصد از درختان راش مشاهده شد که می‌تواند دلایل مختلفی داشته باشد (شکل 6). شکاف یخ‌زدگی نیز در تنه بعضی از درختان راش دیده شد (شکل 7).

شکل 6- پوسیدگی از پایین تنه درختان راش (عکس: مجید حسنی، شهریور 1401)

شکل 7- شکاف یخ‌زدگی در تنه راش (عکس: مجید حسنی، شهریور 1401)

زادآوری در این جنگل درخصوص گونه‌های راش، ممرز، شیردار، بارانک، گیلاس وحشی، لور و سرخدار نیز بررسی شد که بیشتر آنها در مرحله رویشی نونهال قرار داشتند. این نونهال‌ها به‌طور عمده تحت تأثیر چرای دام‌های اهلی و حیوانات شکاری قرار گرفته و از بین می‌روند. به همین دلیل، زادآوری در مراحل رویشی نهال، شل و خال به‌ندرت مشاهده شد. لازم به ذکر است که این جنگل دارای حیوانات شکاری مانند شوکا، گوزن، خرس، گراز، پلنگ و شغال است و یک پایگاه سازمان حفاظت محیط‌زیست نیز در بالادست این جنگل وجود دارد.

پوشش کف جنگل در این عرصه از تنوع بسیار زیادی برخوردار است. از گونه‌های درختچه‌ای می‌توان به سرخ‌ولیک، سیاه‌ولیک، ازگیل، آلوچه، سیاه‌تلو، نسترن وحشی، زرشک، خاس، پیرو، دغدغک، شن (پلاخور)، سیاه‌ال، ال اسبی و سیاه‌توسه (شکل‌های 8 و 9) و از نظر پوشش علفی نیز می‌توان به گونه‌های کوله‌خاس، ازملک، آسپرولا، فرفیون، بنفشه، پامچال، آژوگا، سانیکولا، شقاقل، متامتی، آقطی، همیشک، علف جیوه، تمشک، سرخس پرعقابی، گزنه، گزنه سفید، مهر سلیمان و انواع گرامینه‌ها اشاره کرد.

شکل 8- سیاه‌توسه Frangula alnus Mill. (عکس: مجید حسنی، شهریور 1401)

شکل 9- ال اسبی Euonymus latifolius (L.) Mill. (عکس: مجید حسنی، شهریور 1401)