به تازگی کتابی تحت عنوان: ” تحقیقات بلند مدت در منابع طبیعی ” در 210 صفحه توسط دکتر علی علیزاده علی‌آبادی رئیس محترم مؤسسه تهیه و به صورت الکترونیکی منتشر شده است. علاقمندان می توانند با مراجعه به سایت mybooket.com نسبت به تهیه این کتاب اقدام نمایند.
مزید اطلاع، مطالب مهم و راهبردی این کتاب، به طور خلاصه در بندهای زیر آمده است:
1- اکوسیستمهای سراسر جهان دائما در حال تغییرند. این تغییرات کند، تدریجی و نامحسوس هستند. تأثیر عوامل تغییر در طبیعت، همواره با یک تأخیر چشمگیر آشکار میشود. نشان دادن این تغییرات در اشل های چندین ساله یا قرن، تنها با داده برداریهای منظم، مستمر و طولانی در قالب تحقیقات بلندمدت به ویژه “پایش” امکان پذیر است.
2- پایش، به یک مراقبت متناوب (منظم یا نامنظم) گفته میشود که برای تعیین میزان انطباق با یک استاندارد ازپیش تعیین شده یا میزان انحراف از یک هنجار مورد انتظار انجام میشود. معمولاً پیمایش‌ها (surveys) و مراقبت‌ها (surveillances) تاحد زیادی از نظم و انضباط بالایی برخوردار نیستند، اما برنامه پایش از نظم و انضباط شایان توجهی برخوردار است، زیرا استاندارد یا هنجار، هرچند به شکل کلی و مبهم، باید پیش از برنامه، تعریف یا تدوین شود.
3- ازآنجایی‌که پایش یک کار پیچیده است، هر برنامه پایشی باید به خوبی برنامه ریزی شود.
– قبل از شروع پایش، باید به سؤالات اساسی (پرسشهای کاملاً تعریف شده و قابل حل) زیر پرداخته شود:
-هدف از پایشی که باید انجام شود، چیست؟
-شاخصها و روشهایی که باید برای دستیابی به اهداف، استفاده شود، چیست؟ (بر اساس یک مدل مفهومی مشخص)
-پایش در چه محل هایی صورت گیرد؟
-قرار است داده ها چگونه تجزیه و تحلیل شوند؟
-نتایج، ازنظر پیامدهای زیستی و اجتماعی-اقتصادی، چگونه تفسیر میشوند؟ نتایج و تفاسیر چگونه به اطلاع مدیران، تصمیم گیران و مردم می رسند؟
4- بوم‌شناسان و مدیران منابع طبیعی، اهمیت تحقیقات بلندمدت را، که بیشتر شامل پایش است، برای درک و مدیریت بهتر سیستم‌‌های پیچیده اکولوژیکی، تصدیق می‌کنند. پایش منابع طبیعی و مدیریت آنها، عنصری کلیدی برای تصمیم گیری مؤثر در شرایط دائماً متغیر و نامطمئن است. پایش، به شرکت کنندگان کمک میکند تا درک خود را در مورد مدیریت منابع به عنوان یک کل، بهبود بخشند و آنها را در مورد رویدادها یا بحرانهای احتمالی، که میتوانند بر نتایج مدیریت تأثیر بگذارند، هشدار و آگاهی دهد.
5- پویایی تنوع زیستی، باتوجه‌به نشانه، اندازه‌گیری، درک و پیش‌بینی تغییرات، در اکوسیستمهای زنده نقش کلیدی دارد. بر این اساس، پایش، یعنی اندازه‌گیری تغییرات در تنوع زیستی، اطلاعات مهمی را برای درک ویژگیها و پویایی هر سیستم فراهم میکند. پایش بخشی جدایی ناپذیر از تلاشها برای جلوگیری از کاهش تنوع زیستی است.
6- ازآنجاکه اکوسیستمهای طبیعی درحال تغییراند و همچنین همراه با عدم اطمینان و پیش‌بینی‌نشدنی هستند، ممکن است لازم باشد این فرایند (از طرح سؤال تا مرحله تجزیه‌وتحلیل داده‌ها) در هنگام اجرا، دستخوش تغییرات جزئی و کلی شود. ازاین‌رو، این پایش باید طوری طراحی شود که بتوان آن را در هنگام اجرا اصلاح و یا کامل‌تر کرد. به عبارت دیگر، باید طرح پایش یک “پایش سازگار یا تطبیقی” باشد.
7- این سازگاری یا تطبیق به حوزه مدیریت اکوسیستمها نیز تسری یافته است. مدیریت سازگار یک فرایند نظام‌مند، براي بهبود اقدامات و سیاست‌هاي مدیریت محیط‌زیست است. تفاوت این نوع از مدیریت با روش‌هاي سنتی در “نظام‌مند و هدفمندبودن” و همراه با “یادگیري” در هنگام انجام کار و شناسایی “عدم قطعیت‌هاي” موجود در روش مدیریتی اتخاذ شده، است. این نوع مدیریت باید برای تغییر هماهنگ با محیط‌زیست و یادگیري از انجام کار پویا باشد و فقط با پایش تمام تغییرات شرایط محیط‌زیست، توانایی اجرایی پیدا خواهد کرد. مدیریت سازگار ابزاري است که نه تنها موجب تغییر و بهبود یک سامانه میشود، ابزاري براي یادگیري از خود سامانه نیز به حساب می‌آید.
8- تحقیقات بلندمدت، مطالعات و تحقیقاتی است که متغیرها یا موجودات یکسان را در طول زمان مشاهده و بررسی میکند. تحقیقات بلندمدت عمدتاً در مطالعاتی استفاده میشود که می‌توانیم موضوع مورد مطالعه را در طول زمان از دیدگاه‌ها و دوره‌‌های مختلف تجزیه و تحلیل کنیم. به‌طورکلی شبکه‌‌های تحقیقات بلندمدت اکولوژیکی دارای ویژگیهای یکپارچگی، تحقیقات مکان‌محور، تحقیقات شبکه‌ای و تحقیقات محل‌محور هستند.
9- شبکه‌‌های تحقیقات بلندمدت اکولوژیکی متعددی در دنیا ایجاد شده است، ازجمله: شبکه تحقیقات اکولوژیکی بلندمدت در امریکا. مدتها است تحقیقات بلندمدت به مزارع و سیستم‌‌های کشاورزی نیز گسترش یافته است، تا از این طریق بتوان اکوسیستمهای طبیعی را در کنار زیست‌بوم‌‌های کشاورزی، که در واقع یک پدیده یکنواخت و تلفیقی از محیط‌زیست هستند و بر یکدیگر تأثیرات فراوانی می‌گذارند، یکجا بررسی و مطالعه کرد. شبکه تحقیقات بلندمدت کشاورزی-اکوسیستم امریکا و برنامه تحقیقات بلندمدت اکولوژیکی در ایستگاه بیولوژیکی Kellogg از این دست هستند.
10- در بیشتر کشور‌های پیشرفته شبکه‌ها یا ایستگاه‌های ملی برای انجام تحقیقات بلندمدت در حوزه‌‌های کشاورزی و به‌ویژه منابع طبیعی و محیط‌زیست در قالب، یا اسامی گوناگون شکل گرفته است. مانند بنیاد تداوم زیست‌محیطی انگلستان و شبکه تحقیقاتی اکولوژیکی بلندمدت ژاپن (JaLTER) شبکه آلمانی برای تحقیقات بلندمدت زیست‌محیطی (LTER-D) شبکه رصد محیط‌زیستی آفریقای جنوبی.
11- شبکه های تحقیقات بلندمدت اکولوژیکی در سطح قار‌ه‌ای نیز تشکیل شده است، مانند: شبکه اروپایی تحقیقات بلندمدت اکولوژیکی (eLTER) و شبکه منطقه‌ای تحقیقات زیست‌محیطی بلندمدت شرق آسیا-اقیانوسیه (ILTER-EAP).
12- در سطح جهانی نیز شبکه جهانی تحقیقات بلندمدت اکولوژیکی، با تلفیق شبکه های تحقیقات بلندمدت اکولوژیکی منطقه ای و ملی به وجود آمدهاند.
13- برخی دیگر از شبکه‌‌های تحقیقات بلندمدت، اما خارج از شبکه LTER در دنیا وجود دارند، مانند: شبکه ملی رصدخانه اکولوژیک (NEON) که داده‌‌های استاندارد و بلندمدت را در مورد واکنش‌‌های اکولوژیکی بیوسفر به تغییرات کاربری زمین و آب‌وهوا و بازخورد با ژئوسفر، هیدروسفر و جو جمع‌آوری و ارائه میکند. نئون یک پلتفرم تحقیقاتی در مقیاس قار‌ه ای برای درک چگونگی و چرایی تغییر در اکوسیستمها است.
14- پایش و تحقیقات بلندمدت اکولوژیکی، تقریباً در همه انواع خود منجربه جمع‌آوری داده‌‌های فراوانی میشود، که معمولا با تلفیق و تجمع آنها با یکدیگر، تبدیل به داده‌‌های بزرگی به نام کلان داده میشوند. باید بتوان این کلان داده‌ها را، باتوجه به نرم‌افزار‌های پیشرفته موجود، تجزیه‌وتحلیل کرد. اکوانفورماتیک زمینه ساز انجام این مهم است.
15- اکوانفورماتیک یا انفورماتیک اکولوژیکی، علم اطلاعات در اکولوژی و علوم محیطی است. اکوانفورماتیک علوم محیطی و اطلاعات را، برای تعریف موجودات و فرایند‌های طبیعی با زبان مشترک برای انسان و رایانه تلفیق میکند. بااین‌حال، اکوانفورماتیک، یک موضوع به سرعت درحالت توسعه در بوم‌شناسی است. اکوانفورماتیک، دانش سیستم‌‌های طبیعی را مشخص میکند. بسیاری از کاربرد‌های اکوانفورماتیک به اهداف خاصی در صنایع خاص مربوط میشود. یک نمونه بارز، استفاده از اکوانفورماتیک در توسعه رویکرد‌های کنترل آفات در کشاورزی است. سایت Ecoinformatics.org منبعی آنلاین برای مدیریت داده‌ها و اطلاعات اکولوژیکی است.
16- ازآنجاکه تحقیقات بلندمدت، تدریجی و وقت‌گیر است و “پایش” باید با داده‌‌هایی میدانی و با کیفیت بالا انجام شود، از این‌رو جمع‌آوری چنین داده‌‌هایی بسیار مشکل و پرهزینه است. بنابراین باید سعی شود پایش‌ها تا حد ممکن ارزان صورت گیرد. یکی‌از راه های تحقق این امر، استفاده از توان و ظرفیت بسیار بالای “عموم مردم” است. این رویکرد با روشهای مختلف و با استفاده از مفاهیم و واژه‌‌های مناسبی از جمله “جمع‌سپاری”، “علم جامعه”، “پایش داوطلبانه”، “شرکت‌کنندگان داوطلب”، “دانشمند شهروند”، “علم شهروندی”، “پایش مشارکتی” یا “پایش مبتنی بر جامعه” و “مدیریت مشارکتی- تطبیقی” انجام می‌دهند.
17- در آمریکا یکی‌از کانون‌های مهم تولید علم شهروندی، پورتال شبکه اینترنتی زونیورس است. زونیورس یک پورتال وب علمی شهروندی است که متعلق به Citizen Science Alliance و توسط آن اداره میشود. این پورتال میزبان برخی‌از بزرگ ترین، محبوب‌ترین و موفق‌ترین پروژه‌‌های علمی شهروندی اینترنتی است. زونیورس بزرگترین و محبوب‌ترین پلتفرم جهان برای تحقیقات “مبتنی‌بر مردم” است. این تحقیقات برای داوطلبان امکان‌پذیر شده است.
18- شبکه ملی فنولوژی ایالات متحده آمریکا یکی از نمونه های موفق تحقیقات مبتنی‌بر مردم است، که در سال 2007 برای جمع‌آوری، ذخیره و به اشتراک گذاری داده‌ها و اطلاعات فنولوژی ایجاد شد. فنولوژی یک علم یکپارچه و علم ”ظهور تغییرات” در چرخه فصلی و یا در چرخه زندگی موجودات، اعم از گیاهان و حیوانات، است. فنولوژی تعاملات اساسی و ادغام فرایند‌های زیستی و غیرزیستی متعددی را که موجود زنده به محیط اطرافش متصل میکند، منعکس می‌نماید.
19- یکی‌از ابتکارات ارزشمند شبکه فنولوژی ملی ایالات متحده آمریکا، راه‌اندازی سایت و پلتفرمی است به نام دفترچه یادداشت طبیعت(https://www.usanpn.org/natures_notebook) دفترچه یادداشت طبیعت، فرصتی را برای تمامی علاقمندان به گشت وگذار در طبیعت داده تا مشاهدات خود را از پدیده‌های طبیعی، در این دفتر الکترونیک، ثبت کنند. دفترچه یادداشت طبیعت بهترین و مناسب‌ترین زمینه را برای استفاده حداکثر از همراهی‌های مردمی در تحقیقات و توسعه علم شهروندی فراهم کرده است.
باتوجه به موارد مطروحه در این کتاب، به نظر میرسد برای برنامه ریزی و تدوین طرح های پژوهشی بلندمدتی که بتوان به نتایج آنها اعتماد کرد و در تصمیم گیریهای مدیریتی و سیاستگذاریهای اصولی از آنها استفاده نمود، باید مراحل زیر را مدنظر قرار داده و به طورکامل و دقیق آنها را اجرا کرد:
ابتدا تکرار و تأکید میشود که به علت کندی تغییرات در اکوسیستمها، برای درک این تغییرات و مدیریت بهتر سیستم‌‌های پیچیده اکولوژیکی و بررسی مداوم آنها به پژوهش های طولانی‌مدت، به ویژه، پایش نیاز است. پایش، یک مراقبت متناوب و ادامه دار، برای تعیین میزان انطباق (compliance) با یک استاندارد ازپیش تعیین شده یا میزان انحراف (degree of deviation) از یک هنجار مورد انتظار (expected norm) است. بنابراین، پیش از اجرای برنامه، باید یک استاندارد یا هنجار تعریف شود. تدوین این استاندارد نیاز به اطلاعاتی در مورد ساختار پایه و تغییرات در سیستمی که باید پایش شود، دارد.
بنابراین اولین مرحله برای ورود به پژوهشهای بلندمدت، مانند پایش، شناخت خطوط پایه (baselines) و داشتن یک مدل مفهومی (conceptual model) از نحوه عملکرد اجزای اکوسیستمی است، که قرار است مطالعه شود (این اطلاعات مقدماتی نیز ازطریق پژوهش بلندمدت- مثلا پایش- حاصل میشود).
مرحله دوم: شناخت مشکلات، ابهامات، خلاءهای تحقیقاتی و گپ های اطلاعاتی است. براساس این خلاءها و ابهامات است که میتوان به تعیین هدف و طرح سؤال پرداخت.
مرحله سوم: تعیین هدف تحقیق، طرح یا تنظیم سؤال (question setting)، طرح سؤالات به خوبی تدوین شده (well-formulated)، کاملاً تعریف شده (well-defined)، قابل حل (tractable)، واضح (clear) و قانع کننده (compelling) است. ایجاد پرسشهای مناسب پیرامون یک مدل مفهومی، باید ازطریق مشارکت میان دانشمندان، آماردانان، سیاست‌گذاران و مدیران منابع طبیعی بوجود بیاید.
مرحله چهارم: تدوین یک طرح آماری دقیق (rigorous statistical design) بر اساس مدل مفهومی (conceptual model) معین است.
مرحله پنجم: در این مرحله باید با دقت کافی کلیه شاخص‌هایی که برای بررسی لازم هستند، تعیین شوند. به عبارت دیگر چه پارامترهایی برای اندازه گیری یا نمونه برداری مهم است.
تعیین تعداد زیادی از پارامترها و فرآیندها، اغلب مستلزم سرمایه‌گذاری زیادی در زمان و نیروی انسانی است، که اغلب شدنی نیست. درصورت اصرار به اجرا، متاسفانه به خوبی انجام نخواهد شد و نمیتوان به داده های جمع آوری شده اعتماد کرد. بنابراین شایسته است مشاهده یا اندازه گیری، تنها به مجموعه محدودی از کیفیتها و یا کمیتهای خاص اختصاص یابد.
بهترین پاسخ به پرسش رایج «چه چیزی باید پایش شود؟» این است که «سؤال حیاتی چیست؟»، هدایت برنامه‌‌های پایش بر اساس سؤالات، کارآمدترین و مؤثرترین راهبرد برای به دست آوردن نتایج اکولوژیکی معنادار است. اندازه‌گیری‌ها باید با دقت و با درنظرگرفتن آینده انتخاب شوند. همه متغیرها را نمیتوان پایش کرد و اندازه‌گیری‌های اصلی (core measurements) انتخاب شده باید به عنوان معیار‌های اساسی (basic measures) همواره مدنظر قرار گیرند.
مرحله ششم: حال که براساس ابهامات موجود، پرسشهای مشخص شکل گرفته است و براساس آن سؤالات، طرح پژوهشی و نیز شاخصهای مهم مورد مطالعه تعیین شده است، باید نحوه اجرای درست و دقیق پژوهش تدوین شود. برخی از مهمترین پرسش‌هایی که در این مرحله باید پاسخ داده شوند، عبارت‌اند از: این پژوهش باید در کجا در چه سایت هایی، در چند سایت و با چه ویژگیهایی در چه زمان‌ها و تاریخ هایی و توسط چه کسانی اجرا شود؟ پرداختن و ارائه پاسخ مناسب به تک تک این پرسش‌ها، ما را در اجرای صحیح و دقیق پروژه کمک جدی خواهد کرد.
مرحله هفتم: چگونگی جمع آوری، نگهداری و تجزیه وتحلیل داده هاست. در این باره باید کیفیت (quality)، ثبات و استحکام (consistency) داده‌ها حفظ شود. برای دسترسی طولانی‌مدت به داده‌ها و بایگانی نمونه ها باید برنامه‌ریزی شود. فراداده (Metadata) باید تمام جزئیات مربوط به جمع‌آوری، تجزیه‌وتحلیل و تبدیل داده‌ها را ارائه نماید. داده‌‌های خام باید به شکلی ذخیره شوند تا در صورت لزوم، به راحتی در دسترس افراد بعدی قرار گیرند تا امکان جمع‌بندی یا تجزیه‌وتحلیل جدید آنها فراهم شود. البته بدیهی است نحوه پایش و داده برداری بستگی به رویکرد محقق دارد، به این معنی که وی برای پایش از روش های مشاهده‌ای (observational) استفاده کرده است یا تجربی (experimental).
مرحله هشتم: تفسیر نتایج است. در این مرحله نتایج از نظر پیامدهای زیستی، اجتماعی-اقتصادی، بحث و بررسی و تجزیه و تحلیل و تفسیر میشوند.
مرحله نهم: و شاید مهمترین مرحله، تعیین مشتریها و متقاضیان نتایج، تفاسیر و دستاوردها است. که باید برحسب جایگاه آنها، چگونگی انتقال و اطلاع رسانی نتایج به آنها (مدیران، تصمیم گیران و مردم) بررسی شده و مناسب ترین روش تعیین شود.
شایان ذکر است باید در سطوح مدیریتی تحقیقات، ازجمله رؤسای بخشهای تحقیقاتی و مسئولین مؤسسات، به یکپارچگی (integration) این‌گونه تحقیقات و هماهنگی و تناسب و ارتباط علمی بین تحقیقات مختلف توجه جدی شود، بهطوریکه بتوان نتایج پژوهشهای مختلف را بایکدیگر تلفیق کرد و به نتایج و تفاسیر کلان تر و راهبردی تری رسید.
مکان‌محور (site-based research) بودن این‌گونه تحقیقات ایجاب میکند، سایتهای تعیین شده برای پژوهش، دارای ویژگیهای یکسان و ثابت در طول تحقیق باشند. به طوریکه در طول تحقیق کلیه پارامترهای تأثیرگذار بر این سایتها، بدون کاهش یا افزایش، ثابت باقیبمانند، تا امکان تجریه وتحلیل داده ها و مقایسه آنها بایکدیگر، در یک سال و نیز در طول سال های متمادی وجود داشته باشد.
شبکه‌ای بودن (networked research) این تحقیقات، مدیران تحقیقاتی را ملزم به برقراری ارتباط و هماهنگی علمی بین متولیان سایتهای مختلف میکند. تبادل اطلاعات بین این سایتها در اصلاح روشهای تحقیق و تفسیر نتایج بسیار مهم است.
همان‌طور که ذکر شد این تحقیقات، محل‌محور (place-based research) نیز هستند. یعنی باید علاوه بر ویژگیهای اکولوژیکی و طبیعی، به عوامل اجتماعی-اقتصادی و سیاسی آنها نیز توجه کرد و در داده برداریها، تجریه وتحلیل آنها و تفسیر نتایج، این ویژگیها را نیز وارد نمود.
از دغدغه های مهم دیگر مدیران پژوهش میتوان به دو مورد زیر اشاره کرد:
اول اینکه در این‌گونه تحقیقات، مخزن حجیمی از داده ها حاصل خواهد شد. داده‌‌های فراوانی که به کلان داده تبدیل میشوند. مدیریت و به اشتراک‌گذاری این داده‌ها و نیز تلفیق و تجمع آنها با یکدیگر و پردازش و تبدیل آنها به اطلاعات، باید باتوجه به نرم‌افزار‌های پیشرفته موجود صورت گیرد. به نظر میرسد بدون توجه جدی به “اکوانفورماتیک” در آینده نزدیک امکان بهره برداری کامل و بهینه از این داده ها وجود نخواهد داشت. ایجاد زمینه های لازم برای توسعه این علم (اکوانفورماتیک) در مؤسسات به عهده مدیران آنها است.
دوم اینکه جمع‌آوری این داده‌‌های فراوان، بسیار مشکل و پرهزینه است و باید سعی شود تا حد ممکن به ارزان ترین قیمت حاصل شوند. چراکه پایداری پایش‌ها به تداوم و پایداری هزینه آنها بستگی دارد. استفاده از توان و ظرفیت بسیار بالای عموم مردم (مردم سپاری) راهی است مقرون به صرفه، برای بهبود کار جمع‌آوری داده‌ها و تجزیه‌وتحلیل آنها، که در بخشهای قبل به طور مفصل به آن پرداخته شد. این امر نیز از وظایف مدیران مؤسسات و مراکز است تا از راه های گوناگون زمینه های مشارکت مردم را در این‌گونه تحقیقات فراهم کنند.
