معرفی رویشگاه ارس گوی‌نیک خراسان شمالی

محمدتقی احمدی¹ و حبیب‌الله بهادری²

عضو هیئت علمی بخش تحقیقات منابع طبیعی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی خراسان شمالی

کارشناس پژوهشی بخش تحقیقات منابع طبیعی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی خراسان شمالی

درخت ارس با نام علمی Juniperus excelsa  یکی از گونه­‌های ارزشمند جنگلی است که رویشگاه‌­های بسیاری در کشور دارد. سطح پراکنش این گونه، حدود 2 میلیون هکتار برآورده شده و یکی از رویشگاه‌های اصلی آن در خراسان شمالی است. گونه درختی ارس ازجمله پوشش‌­های گیاهی است که توانسته با تغییرات اقلیمی و تنش­‌های محیطی فزاینده سازگار شده و به حیات خود ادامه دهد. این گونه خاص ارتفاعات فوقانی است و در اقالیم سردسیر گسترش دارد.

گیاه‌­شناسی

درختي است تك‌پايه و دوپايه با ارتفاع متوسط، مخروطي شکل و سبز رنگ؛ پوست تنه خاكستري متمايل به سرخ؛ انشعابات فرعي كوتاه، سخت و قطور؛ برگ‌­ها فلسي، تخم‌مرغي يا مثلثي با انتهايي كشيده و نوك­‌تيز كه در چهار رديف بر روي شاخه­‌ها قرار گرفته و پشت آن غده‌­اي تخم‌مرغي شکل ديده مي­‌شود؛ ميوه گرد و نيلي‌­رنگ متمايل به سياه، ميوه­‌هاي نارس به رنگ بنفش و قهوه‌­اي و چهار تا پنج دانه تخم­‌مرغي شکل در آن قرار گرفته است.

رویشگاه ارس گوی‌نیک

از مهم‌­ترین و شاخص­‌ترین رویشگاه­‌های این گونه در استان خراسان شمالی می­‌توان به رویشگاه ارس گوی­‌نیک اشاره کرد که در امتداد ارتفاعات رشته­‌کوه البرز تا مرز کشور ترکمنستان گسترش یافته است. این رویشگاه در طرح جنگل­داری گوی­‌نیک با مساحت 4764 هکتار در 15 کیلومتری شمال غربی شهرستان راز و جرگلان و 120 کیلومتری شهرستان بجنورد، مرکز استان خراسان شمالی، در دامنه ارتفاعی 1100 تا 1600 متر از سطح دریا گسترش یافته است. تیپ غالب گونه­‌های درختی و درختچه­‌ای همراه ارس در این رویشگاه از گونه‌­های افرا کرکو، زرشک وحشی و داغداغان تشکیل شده است. علاوه‌ بر این، گونه­‌های ارژن، زالزالک، بادامک، تنگرس، آلبالوی جنگلی، شیرخشت، سیاه‌­تلو، شن، انجیر، زبان­‌گنجشک، نسترن وحشی و گز نیز به‌صورت تک­‌پایه و پراکنده قابل مشاهده هستند.

وضعیت رویشگاه

با وجود مقاومت زیاد ارس در برابر نوسانات محیطی، اقلیمی و ادافیکی؛ متأسفانه رویشگاه­ ارس گوی‌نیک نیز همانند سایر رویشگاه‌های ارس استان خراسان شمالی، به‌دلیل چرای شدید دام، بهره‌­برداری بیش از توان اکولوژیک این رویشگاه‌­ها، خشکسالی­‌های اخیر که در نتیجه تغییر اقلیم رخ داده، بروز آفات به‌نسبت جدید و ضعف شدید فیزیولوژیکی از شادابی مناسبی برخوردار نبوده و در اکثر مناطق دارای خشکیدگی هستند که به‌وضوح قابل مشاهده است (شکل‌های 1 و 2). روند زوال و سیر قهقرایی این جنگل‌ها به گونه­‌ای است که می‌­توان گفت در صورت تداوم این رویه و عدم رسیدگی در اسرع وقت، سطح قابل‌توجهی از رویشگاه‌­های ارس استان طی دهه آتی از بین خواهند رفت.

شکل 1- خشکیدگی رویشگاه­‌های ارس استان خراسان شمالی

(عکس: بهادری، مرداد ماه 1403)

شکل 2- نابودی رویشگاه­‌ها و پایه‌های ارس در استان خراسان شمالی

(عکس: بهادری، مرداد ماه 1403)