اثرات سرشاخه‌زنی بر ویژگی‌های رویشی و زایشی درختان حرا

تاریخ انتشار: 20 آذر 1401

بازدید: 92 بازدید

مریم مصلحی جویباری
عضو هیئت علمی بخش تحقیقات منابع طبیعی، مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان هرمزگان

بوم‎‌سازگان‌های حساس و شکننده نواحی گرمسیری، مناطق ارزشمندی هستند که پوشش گیاهی نقش مهمی در تغییر شرایط رویشگاهی آنها دارد. یکی از این پوشش‎‌های مهم و اثرگذار، بوم‎‌سازگان ماندابی مانگرو است. مانگروها درختان همیشه‌سبز و مقاوم به شوری واقع در پهنه‌‎های جزرومدی نواحی گرمسیری و نیمه‎ گرمسیری هستند که به شرایط شوری زیاد، باد، محیط غیرهوازی خاک و جزرومدهای با ارتفاعات زیاد، سازگاری پیدا کرده‌‎اند. جنگل‌های مانگرو، تنها یک درصد از جنگل‎‌های مناطق حاره و کمتر از 0.4 درصد از کل جنگل‎‌های جهان را تشکیل می‎‌دهند که از این مقدار 42 درصد آن در قاره آسیا قرار دارد.
جنگل‎‌های مانگروی ایران متشکل از دو گونه حرا (Avicennia marina) و چندل (Rhisophora mucronata) با مساحت 25760 هکتار، در جنوب غربی آسیا در سه استان بوشهر، هرمزگان و سیستان و بلوچستان قرار دارند و یکی از غربی‌‎ترین گسترشگاه‎‌های این اجتماعات ساحلی در آسیا را تشکیل می‎‌دهند. استان هرمزگان با بیشترین مساحت جنگل‌‎های مانگرو در ایران، دارای هر دو گونه حرا و چندل در نوار ساحلی است. رویشگاه‎‌های طبیعی جنگل‎‌های مانگرو به‎‌جز در بندر سیریک، از اجتماعات خالص، نامنظم و ناهمسال درختان حرا پوشیده شده و فقط در بندر سیریک درختان حرا به صورت آمیخته با درختان چندل مشاهده می‌شوند (شکل 1). مانگروهای ایران نسبت به درختان مانگروی مناطق دیگر جهان، به ‎علت وجود شرایط سخت اکولوژیکی (بارندگی کمتر از 250 میلی‎متر و دمای زیاد)، دارای ساختار ویژه‌‎ای (ارتفاع کمتر، ساقه‌‎های منشعب و رونده) بوده و بسیار حساس به دخالت‌‎های انسانی هستند.
با وجود ارزش محیط زیستی زیاد و مساحت اندک جنگل‌های مانگرو در ایران، عملکرد، ساختار و شرایط رویشگاهی این اکوسیستم‌ها به‌دلیل فعالیت‌‎های انسانی در حال تخریب است. با این‎که جنگل‎‌های مانگرو در طول چهار دهه گذشته در یک مقیاس خیره‎‌کننده برداشت و تخریب شده‌اند، اما همچنان به‌عنوان یک منبع مهم غذا، چوب و فراهم‌کننده خدمات باارزش محیطی برای جوامع سواحل‌نشین در نواحی گرمسیری به‌شمار می‎‌آیند. ویژگی‌های خدماتی این جنگل‌‎ها می‎‎‌تواند جذب سرمایه‎ را برای حفاظت از آنها در ازای دریافت خدمات، تسهیل کند. بنابراین، ضرورت دارد مدیران، اطلاعات کافی در زمینه اثرات عوامل تهدیدکننده ناشی از فعالیت‎‌های بشری بر مانگرو داشته باشند تا بتوانند این اکوسیستم‌های باارزش را به‎ درستی مدیریت و حفاظت کنند. جنگل‎‌های مانگرو در جنوب کشور نیز از این دست‌اندازی‌ها مصون نمانده‌اند و به‌رغم اهمیت زیاد اکولوژیکی و اقتصادی، مورد بهره‌‎برداری شدید قرار گرفته و به‌دلیل برداشت‌های بی‌رویه مردم محلی به‌منظور تأمین علوفه برای دام، در معرض تهدید هستند. با توجه به عدم امکانات و تمهیدات مناسب در این نواحی برای تأمین علوفه، مردم به ناچار، مجبور به استفاده از این جنگل‎‌ها برای تأمین مایحتاج خود هستند. بنابراین با توجه به تخریب شدید در بعضی نواحی و در معرض تخریب بودن جنگل‎‌های باارزش مانگرو و تحلیل ارزش خدماتی آنها، عدم وجود اطلاعات معتبر علمی در زمینه اثرات سرشاخه‎‌زنی بر درختان حرا و همچنین اهمیت اجتماعی و اقتصادی این درختان برای جوامع ساحل‌نشین، پروژه تحقیقاتی “تأثیر شدت‌‎های مختلف شاخه‌‎زنی بر ویژگی‌های رویشی و زایشی جنگل‎‌های حرا در منطقه خمیر” به سفارش اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان هرمزگان از سال 1396 آغاز شد و به‌مدت پنج سال ادامه داشت. این پژوهش با هدف بررسی اثرات سرشاخه‎‌زنی مدیریت ‎شده بر ویژگی‌های رویشی و زایشی درختان حرا به ‎منظور حفاظت از ذخایر طبیعی جنگل‌های مانگرو و توصیه شدت مناسب برداشت (در صورت امکان) بود. در طول پنج سال، شدت برداشت‌‎های صفر، 10، 20 و 30 درصدی درمورد 120 درخت حرا بررسی و ویژگی‌های مختلف قطر یقه، ارتفاع، طول تاج، سطح تاج، زی‎توده برگ، شاخص سطح برگ و شادابی درختان اندازه‌گیری شد. همزمان با پیشرفت پروژه، آنچه در این پژوهش قابل توجه بود، واکنش درختان به قطع بود. از همان سال‌های ابتدایی قطع، شاخه‎‌زایی و ظهور برگ در شاخه‎‌های قطع‌‎شده، عملکرد ضعیفی نشان داد و با افزایش شدت قطع، کاهش عملکرد چشمگیرتر نیز شده بود (شکل 2). با گذشت زمان و ادامه سرشاخه‌‎زنی، بیشتر شاخه‎‌های قطع‌شده در شدت 20 و 30 درصد یا خشک شدند و یا عملکرد بسیار ضعیفی نشان دادند (شکل 3)، اما در شدت قطع 10 درصد، عملکرد برخی از ویژگی‌های رویشی به عملکرد درختان شاهد (بدون قطع) به‌طور تقریب، نزدیک شده بود. با این وجود، در این شدت قطع نیز باززایی و ترمیم درختان، روند سریعی نداشت و به حد مطلوب نرسید. برخلاف ویژگی‌های رویشی که در همه شدت‎‎‌ها، واکنش منفی به سرشاخه‎‌زنی نشان دادند، زادآوری در شاخه‎‌زنی با شدت کم، عملکردی مشابه با شاهد داشت.
با توجه به بررسی‎‌های انجام‌شده و خشکیدگی و ضعف درختان پس از شاخه‌‎زنی، می‎‌توان گفت که درختان حرا، بسیار حساس به دخالت‌های انسانی و برداشت بوده و به‎‌شدت نسبت به این‎‌گونه دخالت‌‎ها واکنش نشان می‎‌دهند. واکنش این درختان به‌‎صورت کاهش رویش، زی‎توده، تولید، خشکیدگی شاخه‌‎های هرس‌شده و کاهش تولید نهال در اطراف درختان شاخه‎‌زنی‎ شده، در درختان و عرصه رویشگاه قابل مشاهده بود. بنابراین توصیه می‎‌شود از برداشت و سرشاخه‎‌زنی درختان در شدت‎‌های زیاد تا کم جلوگیری شده و این جنگل‎‌ها در رده جنگل‎‌های حمایتی قرار گیرند.