محسن مصطفی
عضو هیئت علمی مركز تحقيقات و آموزش کشاورزي و منابع طبيعي استان مازندران
به مجموعه جاده‌های دسترسی به جنگل و خروج چوب، شبکه حمل و نقل جنگل گفته می‌شود. یک شبکه حمل و نقل ممکن است فقط از جاده‌های کامیون‌رو و مسیرهای چوبکشی تراکتورها تشکیل شده باشد و یا ممکن است به‌صورت ترکیبی با راه‌های ماشین‌رو ریلی و یا آبی باشد. برای مدیریت و بهره‌برداری از جنگلها، سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور، از حدود 50 سال پیش اقدام به تهیه طرح‌های جنگلداری کرده است. در کتابچه طرح‌های جنگلداری، ضمن معرفی پوشش گیاهی و جانوري، ویژگی های زمین و خاك منطقه، پدیده‌های طبیعی و انسان‌ساخت موجود در جنگل، اقدامات لازم شامل عملیات بهره‌برداری و پرورشی، احداث جاده و همچنین تعمیر و نگهداری جاده‌های جنگلی نیز مشخص شده است. پس از تصویب طرح‌های جنگلداری و انجام عملیات ستادی، نخستین اقدام لازم برای شروع برنامه‌های تدوین‌شده، احداث جاده‌های جنگلی است. به‌طور کلی، جاده‌های جنگلی در شرایط ناهمگن محیطی، زیستی و اقلیمی قرار دارند، بنابراین احتمال تخریب و مسدود شدن آنها زیاد است. برنامه عملیات حفاظت و نگهداری از جاده‌ها به‌صورت سالانه و دوره‌ای در برنامه‌های عملیاتی طرح‌های جنگلداری گنجانده شده و توسط مجریان طرح‌های جنگلداری در قالب قراردادهای بهره‌برداری انجام می‌شده است.
با تصویب قانون توقف بهره‌برداری از جنگلها توسط مجلس شورای اسلامی و ابلاغ وزیر جهاد کشاورزی در سال 1396، عملیات اجرایی توقف طرح‌های بهره‌برداری از جنگلها آغاز شد و یک خلاء در مدیریت جنگل‌های کشور و پیرو آن در جاده‌های جنگلی به‌وجود آمد. مهم‌ترین دیدگاهی که درباره جاده‌های جنگلی وجود دارد، استفاده از آنها برای عملیات بهره‌برداری از جنگل و خروج چوب‌آلات جنگلی است. به‌همین دلیل، در سیاست‌گذاری مدیریت جنگل، حفظ و نگهداری از این جاده‌ها نامشخص است و گاهی به‌دلیل نبود بودجه کافی، این عملیات غیرقابل انجام است، درحالی‌که از جاده‌های جنگلی علاوه‌بر حمل و نقل چوب، برای انجام برنامه‌های حفاظتی و پرورشی، گردشگری سبز، مدیریت و کنترل آتش‌سوزی و دسترسی به روستاهای داخل جنگل نیز استفاده می‌شود. در حال حاضر، بیشتر جاده‌های جنگلی به‌دلیل عدم انجام عملیات حفاظت و نگهداری، تخریب و در مواردی مسدود شده‌اند، به‌طوری‌که دسترسی به جنگل‌های تحت پوشش آنها غیرممکن شده است. به‌علاوه، در برخی موارد رویش نهال‌ها و گیاهان در بستر جاده مشاهده می‌شود (شکل 1). همچنین، مسدود شدن آبروهای جاده‌های جنگلی از مشکلات دیگری است که در بستر جاده‌های جنگلی دیده می‌شود (شکل 2). تخریب سطح جاده و ابنیه فنی و همچنین مسدود شدن جاده‌های جنگلی، مشکلات فراوانی را ایجاد کرده است (شکل‌های 3 و 4). به‌همین دلیل، پایش وضعیت فنی و مهندسی این جاده‌ها با هدف حفاظت و نگهداری آنها، از دغدغه‌های پژوهشگران جنگل مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور است. در همین راستا، پروژه ملی “پایش جاده‌های جنگلی در دوران خلاء مدیریتی جنگلها در استان‌های گیلان، مازندران و گلستان” در مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور در سال 1399 تصویب شد که نتایج آن می‌تواند در ارائه راهکارهایی برای حفاظت و نگهداری از جاده‌های جنگلی در دوران توقف بهره‌برداری از جنگلها مفید باشد.
شکل 1- رویش دوباره نهال‌ها و گیاهان در بستر جاده جنگلی جنگل‌های نکاچوب، استان مازندران (عکس: محسن مصطفی، آبان 1398)
شکل 2- مسدود شدن آبروها در جاده‌های طرح جنگلداری زیارت، استان گلستان (عکس: محسن مصطفی، مهر 1399)
شکل 3- تخریب سطح جاده و ابنیه‌های فنی طرح جنگلداری شن‌رود استان گیلان (عکس: محسن مصطفی، آذر 1400)
شکل 4- تخریب و مسدود شدن جاده‌های طرح جنگلداری گلندرود مازندران (عکس: محسن مصطفی، دی 1400)
