اکوسیستم‌‌های مرتعی – مانداب

پیرو سلسله جلسات مرتبط با تدوین برنامه راهبردی اکوسیستم‌های مرتعی، جلسه کمیته تخصصی بخش تحقیقات مرتع در تاریخ 1400/6/21 برگزار شد.

ابتدا، تعاریف موجود در خصوص اکوسیستم‌‌های ماندابی (وتلندها/ Wetland)، از دیدگاه‌‌های مختلف ملی، بین‌‌المللی، اکولوژیکی، محیط زیستی و زیست جغرافیایی، بیان شد. سپس، خرد اکوسیستم‌‌های مرتبط با آنها، همسو با تعاریف ارائه شده، ارائه گردید و چالش‌‌ها، پتانسیل‌ها و ویژگی‌های مرتبط با آنها، مطرح شد. در آخر، متناسب با ظرفیت‌‌ها، تهدیدات و پایداری هر یک از خرد اکوسیستم‌‌ها، سیاست‌‌ها و برنامه‌‌‌های کلان راهبردی مرتبط با آنها، پیشنهاد گردید. به‌‌طور خلاصه، در تعریف پیمان نامه رامسر (1971)، “وتلند (Wetland)، مناطقی از نیزارها، تورب‌‌زارها و آب است که به‌‌صورت طبیعی و یا مصنوعی، دائمی و یا موقت، با آب راکد و یا جاری، شیرین، لب شور و یا شور، پوشیده است و نیز بخشی از آب دریاها که عمق آنها به هنگامی که جزر و مد، پائین‌‌تر از شش متر (آب عمیق) فراتر نیست، نیز شامل می‌‌شود”.

در این تعریف که بیشتر یک تعریف زیست جغرافیایی و حقوقی قابل استناد در مقیاس ملی و بین‌‌المللی است و برای شناسایی، طبقه‌‌بندی و تعیین حد و مرز جغرافیایی وتلندها در تدوین برنامه‌‌های حفاظتی و مدیریتی، کاربرد دارد؛ معادل فارسی “تالاب”، مورد توجه سازمان محیط زیست، قرار گرفته است، اما این تعریف، از بار اکولوژیکی کمتری برخوردار است. لذا تعریف جدیدی که در برگیرنده ویژگی‌‌های اکولوژیکی نظیر؛ خاصیت خاک اشباع از آب و گیاهان هیدروفیت در وتلندها هستند، تحت عنوان “مانداب” ارائه شده است که تاکید به حضور آب به‌‌صورت دائمی و یا دوره‌‌ای در اکوسیستم دارد و پی‌‌آیندهای ناشی از این شرایط، از دیدگاه شیمیایی و زیست شناختی، در این تعریف در نظر گرفته شده است.

مانداب‌‌ها به دو دسته کلی تقسیم می شوند:

الف) تالاب‌‌ها (محیط های آبی) که شامل؛ رویشگاه ماندابی با وسعت بیش از هشت 8 هکتار که حداقل یک سوم سطح آن به‌‌صورت دائمی، دارای سطح آب آزاد است.

ب) نم‌‌زارها (محیط‌‌های اشباع شده و مرطوب) که به رویشگاه‌‌های ماندابی درون خشکی، اطلاق می‌‌شود. این رویشگاه‌‌ها، در گستره‌‌ای از شرایط (از دره‌‌های به‌‌نسبت خشک تا شیب‌‌های بسیار مرطوب) دیده می‌‌شوند و از آب چشمه‌‌ها یا رودخانه‌‌های کوهستانی برخوردارند.

مانداب‌‌های نم‌‌زاری، در چهار زیر گروه رویشگاهی می‌‌باشند شامل؛

– پوشش گیاهی اطراف رودخانه‌‌ای یا کران‌‌رودی،

– علف‌‌زارهای مرطوب (شامل؛ علفزارهای کوهستانی و علفزارهای مرطوب کف دره‌‌ها)،

– پوشش گیاهی تورب‌‌زارها یا مایرها،

– پوشش گیاهی چشمه‌‌سارها و جویبارهای کوچک کوهستانی،

برای برنامه‌‌ریزی استفاده از مانداب‌‌ها، همواره مطرح می‌‌شود که؛

الف) کارکردهای اکوسیستمی رویشگاه‌‌های ماندابی، شامل چه مواردی است؟ پاسخ به آن، نیاز به شناخت و تبیین کارکردها و خدمات اکوسیستم‌‌های ماندابی را نمایان می‌‌سازد.

ب) ارزش اقتصادی هر یک از کارکردهای اکوسیستمی این رویشگاه‌‌ها، چقدر است؟ پاسخ به آن، نیاز به برآورد ارزش اقتصادی کالاها و خدمات این اکوسیستم‌‌ها را آشکار می‌‌سازد.

برنامه‌‌های راهبردی پیشنهادی اکوسیستم‌‌های ماندابی، عبارتند از؛

– شناخت علمی محدوده پراکنش مانداب‌‌ها در ایران بر اساس تعاریف ارائه شده،

– گروه‌‌بندی و الویت‌‌بندی حفاظتی آنها،

– تعیین جایگاه حفاظتی گونه‌‌ها بر  اساس دستورالعمل‌‌های IUCN با تاکید بر معیارهای گستره پراکنش، سطح اشغال و تعداد افراد بالغ گونه‌‌های گیاهی

 – بررسی ارتباط غنای و تنوع گونه‌‌ای رویشگاه‌‌های ماندابی با توان تولید آنها.

                                                                       دکتر پروانه عشوری، دکتر جواد معتمدی