الهام نوری، کارشناس پژوهش، بخش تحقیقات جنگل، مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور
تأثیر آتش‌سوزی بر ویژگی‌های خاک در هر اکوسیستم با توجه به شرایط اقلیمی و توپوگرافی، نوع و عمق خاک، نوع پوشش گیاهی و درنهایت مدت و میزان حرارت آتش متفاوت است. ویژگی‌های زیستی خاک بیشتر از ویژگی‌های شیمیایی و سپس فیزیکی تحت تأثیر آتش‌سوزی قرار می‌گیرند. آنزیم‌های خاک از شاخص‌های زیستی خاک محسوب شده که به تغییرات محیطی واکنش سریع نشان می‌دهند و بنابراین می‌توانند به همراه شاخص مواد مغذی خاک به‌عنوان ابزار سودمندی در بررسی شرایط خاک و گیاه در پاسخ به شرایط محیطی ازجمله آتش‌سوزی استفاده شوند.
در همین راستا، پروژه “تغييرات برخي ويژگيهاي زيستي خاک در اثر آتش‌سوزي در رويشگاه سيراچال” در بخش تحقیقات جنگل مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور انجام شد. منطقه سيراچال يکي از مهمترين رويشگاههاي ارس در رشته‌کوه البرز است که در اثر آتش‌سوزي گستردهای که به‌دلایل انساني در سال 1393 اتفاق افتاد، 20 هکتار از عرصه‌های منابع طبیعی آن در آتش سوخت (شکل 1).
شکل 1- آتش‌سوزی در ایستگاه تحقیقاتی سیراچال
در راستای انجام پروژه، به‌منظور بررسی اثر آتش بر ویژگی‌های خاک، نمونه‌برداری خاک انجام شد (شکل 2). براساس یافتههای این پژوهش که در مدت زمان یک، دو و سه سال پس از آتش‌سوزی انجام شد، بافت خاک، pH، EC خاک و فعالیت آنزیم‌های آلکالین فسفاتاز و دهیدروژناز در دو منطقه آتش‌سوزی‌شده و شاهد تفاوت معنی‌داری را نشان ندادند. مواد آلی خاک، نیتروژن، فسفر، پتاسیم و همچنین فعالیت آنزیم‌های اسید فسفاتاز و اوره‌آز در خاک منطقه آتش‌سوزی‌شده نسبت به منطقه شاهد افزایش پیدا کرد که به‌دلایلی ازجمله سوختن پوشش گیاهی کف جنگل، بقایای مرده گیاهی، ریشه‌های درختان سرپا و همچنین تجزیه بقایای مقاوم بیوشیمیایی در اثر حرارت زیاد آتش و درنهایت اضافه شدن همه آنها به افق سطحی خاک بوده است.
شکل 2- نمونه‌برداری خاک از رویشگاه سیراچال (عکس: مصطفی خوشنویس، مهرماه 1395)
درمجموع و براساس نتایج پروژه، اثرات آتش‌سوزی پس از سه سال حداقل در خاک این اکوسیستم منفی ارزیابی نشد؛ اگرچه تأثیرات آتش‌سوزی در خاک‌های جنگلی به‌تدریج تغییر کرده و همچنان احتمال کاهش مواد آلی در مناطق سوخته نسبت به مناطق شاهد در سال‌های آینده وجود دارد که به‌دلیل کاهش پوشش گیاهی ناشی از آتش‌سوزی و تغییر شرایط خاک سطحی و درنتیجه افزایش جریان روان‌آب‌ها بر روی سطح خاک است که باعث شستشوی مواد غذایی موجود می‌شود.
