مروری بر انواع مورچه‌ها

نگارش مقاله: مرضیه علی‌نژاد

به عقیده تعداد زیادی از محققان مورچه‌ها موفق‌ترین حشرات روی زمین هستند. آن‌ها به علت داشتن زندگی اجتماعی بسیار پیشرفته می‌توانند زیستگاه‌های مختلفی را اشغال کنند. مورچه‌ها گونه‌های بسیار متنوعی دارند که این مقاله شما را با انواع مختلف آن‌ها آشنا می‌کند.

گونه‌های جنس Acanthomyops (Citronella Ants)

مورچه‌های متعلق به این جنس در صورت له شدن رایحه‌ای شبیه به لیمو در محیط منتشر می‌کنند. رنگ مورچه‌های کارگر معمولاً زرد است. گونه‌های جنس Acanthomyops  با نگه‌داری و مراقبت از شته‌ها و تغذیه از عسلک دفعی آن‌ها زندگی می‌کنند. این گونه در هنگام جفت‌گیری و نیاز به غذای بیش‌تر وارد منازل شده و از مواد غذایی باقیمانده تغذیه می‌کنند.

گونه‌های جنس Formica (Field Ants)

گونه‌های این جنس در محیط‌های باز و وسیع لانه‌های گنبدی شکل می‌سازند. در برخی از گونه‌ها عرض لانه‌ها به بیش از 2 متر و ارتفاع آن‌ها  به بیش از 1 متر نیز می‌رسد!  مورچه‌های جنس Formica به دلیل داشتن عادت لانه‌سازی گاهی اوقات با مورچه‌های آتشین اشتباه می‌شوند، در حالی که مورچه‌های آتشین بسیار کوچک‌تر بوده و رنگ گونه‌های آن‌ها نیز متفاوت است. گونه‌های جنس Formica ممکن است با ایجاد ابرشهرهایی با صدها میلیون کارگر در طول هزاران کیلومتر پراکنده شوند. مورچه‌های این جنس از طریق گاز گرفتن و ریختن سم اسید فرمیک در محل زخم از خود دفاع می‌کنند.

گونه‌های جنس Camponotus (Carpenter Ants)

مورچه‌های نجار از جمله حشراتی هستند که باید در خانه خود به جستجوی آن‌ها بپردازید. آن‌ها برخلاف موریانه‌ها از چوب تغذیه نمی‌کنند، اما لانه‌ها و تونل‌هایی را در چوب‌های مرطوب حفر می‌کنند. همان‌طور که اشاره شد مورچه‌های نجار چوب‌های مرطوب را به چوب‌های خشک ترجیح می‌دهند‌، بنابراین اگر اخیراً در خانه خود نشتی آب داشته‌اید مواظب هجوم این گونه از مورچه‌ها باشید!

مورچه‌های نجار به عنوان تجزیه‌کنندگان چوب‌های مرده نقش بسیار مهمی در طبیعت داشته و در زمره آفات نیستند. این گونه از مورچه‌ها همه چیزخوار بوده و از شیره گیاهان گرفته تا حشرات مرده تغذیه می‌کنند. طول بدن کارگران این جنس بیش از 5 سانتیمتر است و در گروه مورچه‌های بزرگ قرار می‌گیرند.

گونه‌های جنس Solenopsis (Theif Ants)

گونه‌های این جنس شامل مورچه‌های سارق و مورچه‌های آتشین می‌شوند. مورچه‌های سارق،که معمولاً مورچه‌های روغنی نیز نامیده می‌شوند، از غذاهای با پروتئین بالا مانند گوشت، چربی و روغن تغذیه می‌کنند. گونه‌های این جنس به دلیل سرقت منابع غذایی و نوزادان سایر مورچه‌ها به مورچه‌های سارق معروف هستند. مورچه‌های سارق بسیار کوچک هستند و طول آن‌ها معمولاً کم‌تر از 2 میلی‌متر است. گونه‌های جنس Solenopis اغلب در فضای باز لانه می‌کنند و گاهی جهت یافتن غذا به خانه انسان‌ها نیز حمله می‌کنند. اگر آن‌ها در خانه شما اقامت داشته باشند، خلاص شدن از دست آن‌ها بسیار دشوار است زیرا به علت اندازه کوچک خود می‌توانند در مکان‌هایی که ممکن است متوجه نشوید سال‌ها زندگی کنند.

گونه‌های جنس Solenopsis (Fire Ants)

مورچه‌های آتشین با حالت تهاجمی از لانه‌های خود دفاع می‌کنند و به هر موجودی که به عنوان تهدید تلقی شود، هجوم می‌آورند. افرادی که به زهر زنبور آلرژی دارند ممکن است به نیش مورچه‌های آتشین نیز حساسیت داشته باشند. مورچه‌های آتشین اغلب در فضاهای باز و آفتابی، لانه‌های گنبدی شکل می‌سازند‌، بنابراین پارک‌ها، مزارع و به ویژه زمین‌های گلف اغلب در معرض هجوم این حشرات هستند.

گونه‌های جنس Pogonomyrmex (Harvester Ants)

مورچه‌های دروگر در بیابان‌ها و چمنزارها زندگی می‌کنند. آن‌ها بذرهای گیاهان را در لانه‌های زیرزمینی خود ذخیره می‌کنند. کارگران در صورتی که بذرها مرطوب شوند آن‌ها را به سطح زمین حمل می‌کنند تا خشک شده و از جوانه‌زنی بذرها جلوگیری شود. مورچه‌های دروگر لانه‌های گنبدی شکل خود را در مناطق علفی می‌سازند و اطراف محل لانه مرکزی خود را با برگ می‌پوشانند. گونه‌های این جنس همانند مورچه‌های آتشین با نیش‌های سمی خود و ایجاد گزش‌های دردناک از لانه در برابر متجاوزان حفاظت می‌کنند.

گونه‌های جنس Polyergus (Amazon Ants)

مورچه‌های آمازون از بدترین انواع جنگجویان هستند. آن‌ها به لانه مورچه‌های دیگر حمله کرده و کارگران آن‌ها را به اسارت می‌گیرند. ملکه مورچه‌های آمازون نیز به لانه مورچه‌های همسایه (جنس Formica) حمله کرده و ملکه آن‌ها را می‌کشد. کارگران جنس Formica که به اسارت گرفته شده‌اند از نوزادان مورچه‌های آمازون مراقبت می‌کنند. هنگامی که بردگان نسل جدیدی از مورچه‌‌های آمازون را پرورش دادند، مورچه‌های آمازون دسته‌جمعی به لانه دیگری حمله کرده و با دزدیدن شفیره‌های آن‌ها نسل بعدی مورچه‌های برده را پرورش می‌دهند.

مورچه آمازون در حال به اسارت گرفتن سایر مورچه‌ها

گونه‌های جنس Atta و Acromyrmex (Leafcutter Ants)

مورچه‌های برنده برگ یا مورچه‌های باغبان مدت‌ها پیش از انسان مشغول کاشت بذر و باغبانی بودند. کارگران با بریدن و تکه کردن برگ‌های گیاهان، آن‌ها را به لانه زیرزمینی خود حمل می‌کنند. سپس سایر کارگران برگ‌‌ها را جویده و با بزاق خود مخلوط و در نهایت از آن‌ها به عنوان بستر پرورش قارچ استفاده می‌کنند. مورچه‌های باغبان حتی قادرند از آنتی‌بیوتیک‌های تولید شده توسط سویه‌های باکتری Streptomyces برای جلوگیری از رشد کپک‌ها و قارچ‌های مزاحم استفاده کنند.

گونه‌های جنس Paratrechina (Crazy Ants)

مورچه‌های دیوانه، برخلاف اکثر مورچه‌ها که تمایل به حرکت با نظم و ترتیب و در یک جهت خاص دارند، در همه جهات و بدون هدف مشخص حرکت می‌کنند (به نظر کمی دیوانه هستند!). آن‌ها دارای پاها و شاخک‌های بلند و همچنین موهای درشت روی بدن خود هستند. مورچه‌های دیوانه علاقه زیادی به لانه‌سازی در خاک گلدان‌های گیاهان گرمسیری دارند. در صورتی که این مورچه‌ها به خانه شما راه پیدا کنند کنترل آن‌ها بسیار دشوار است! مورچه‌های دیوانه علاقه‌مندی‌های بسیار عجیبی دارند! آن‌ها دوست دارند وارد دریچه‌های خنک‌کننده تجهیزات الکترونیکی شده و در آنجا تشکیل کلنی دهند، که این امر می‌تواند سبب کوتاه شدن عمر مفید رایانه‌ها و سایر لوازم الکترونیکی وسایل شود.

گونه‌های جنس Tapinoma (Odorous House Ants)

گونه‌های این جنس در صورت احساس خطر ترکیب بدبویی با نام بوتیریک اسید در محیط منتشر می‌کنند. این بوی بد اغلب به صورت بوی کره ترشیده و یا نارگیل فاسد توصیف می‌شود. خوشبختانه مورچه‌های جنس Tapinoma معمولاً در زیر سنگ‌ها، چوب درختان و یا مالچ زندگی می‌کنند اما ممکن است در صورت کمبود مواد غذایی و در جستجوی غذا وارد خانه‌های شما شوند!

گونه‌های جنس Myrmecocystus (Honeypot Ants)

گونه‌های جنس Myrmecocystus در بیابان‌ها و مناطق خشک زندگی می‌کنند. مورچه‌های کارگر با مایع شیرین ساخته شده از شهد و حشرات مرده برخی از نوزادان را تغذیه می‌کنند .این نوزادان پس از بلوغ از سقف لانه آویزان می‌شوند و شکم خود را به شکل کیسه‌ای گسترش می‌دهند که از شهد گیاهان پر شده است. مورچه‌های این جنس می‌توانند 8 برابر وزن بدن خود شهد ذخیره کنند. کلنی مورچه در شرایط سخت می‌تواند از طریق این منبع غذایی ذخیره شده ادامه حیات دهد. گاهی مردم در مناطق زندگی این مورچه از آن‌ها تغذیه می‌کنند!

گونه‌های جنس Eciton (Army Ants)

مورچه‌های ارتشی یکجانشین نیستند. آن‌ها لانه‌های دائمی نمی‌سازند، بلکه در لانه‌های خالی جوندگان یا حفره‌های طبیعی زندگی می‌کنند. مورچه‌های ارتشی اغلب شب‌ها فعالیت می‌کنند و کارگران تقریباً نابینا هستند. آن‌ها شبانه به لانه‌ی دیگر مورچه‌ها حمله می‌کنند سپس طعمه‌های خود را نیش زده و پاها و شاخک‌های آن‌ها را از بدن جدا می‌کنند. مورچه‌های ارتشی گاهی اوقات در زمان تخم‌گذاری ملکه در یک مکان مستقر شده و به محض پایان تخم‌گذاری و ظهور کارگران جدید حرکت خود را به نقطه دیگر آغاز می‌کنند. برخلاف تصور رایج‌، اکثر مورچه‌های ارتشی اگرچه نیش می‌زنند ولی برای پستانداران بی‌خطر هستند.

گونه‌های جنس Paraponera (Bullet Ants)

علت نام‌گذاری آن‌ها به نام مورچه‌های گلوله تفنگی به علت درد تحمل‌ناپذیر ناشی از نیش آن‌‌ها برای انسان است. طبق شاخص درد استیمینگ اشمیت سم گونه‌های این جنس در گروه دردآورترین حشرات تقسیم‌بندی می‌شود. این مورچه‌های بزرگ با طول 2.5 سانتیمتر در جنگل‌های بارانی آمریکای مرکزی و جنوبی ساکن هستند. مورچه‌های گلوله تفنگی در کلنی‌های کوچک متشکل از چند صد نفر در زیر درختان زندگی می‌کنند. مردم قبیله Satere-Mawe در حوزه آمازون از مورچه‌های گلوله تفنگی در آیینی برای نشان دادن مردانگی استفاده می‌کنند. آن‌ها چند صد مورچه را در یک دستکش بافته و مردان جوان باید به مدت 10 دقیقه از دستکش استفاده کنند. مردان جوان برای به دست آوردن لقب جنگجو باید حداکثر 20 بار این آیین را تکرار کنند!

گونه‌های جنس Pseudomyrmex  (Acacia Ants)

مورچه‌های آکاسیا به دلیل رابطه همزیستی با درختان آکاسیا به این نام نام‌گذاری شده‌اند. آن‌ها در داخل خارهای توخالی درخت زندگی کرده و در شیره موجود شاخ و برگ درختان تغذیه می‌کنند. مورچه‌های آکاسیا در ازای غذا و پناهگاهی که درخت برای آن‌ها فراهم کرده است از درخت میزبان خود در برابر گیاهخواران دفاع می‌کنند. مورچه‌های آکاسیا گیاهان رونده و انگل درخت میزبان خود را نیز هرس می‌کنند!

گونه‌های جنس  Monomorium (Pharaoh Ants)

مورچه‌های فرعون حشرات بسیار شایعی هستند که به خانه‌ها، فروشگاه‌های مواد غذایی و بیمارستان‌ها حمله می‌کنند. مورچه‌های فرعون بومی آفریقا هستند اما هم‌اکنون در سراسر جهان یافت می‌شوند. مورچه‌های متعلق به این جنس ناقل ده‌ها عامل بیماری‎‌زای عفونی هستند به همین دلیل در صورت رؤیت شدن در بیمارستان‌ باید حتماً کنترل شوند. رژیم غذایی مورچه­های فرعون بسیار متنوع است. آن‌ها می‌توانند حتی از نوشابه و واکس کفش نیز تغذیه کنند! مورچه‌های فرعون با نام‌های مورچه‌های قند یا مورچه‌های شکر نیز شناخته می‌شوند.

منابع:

1. Capinera, John L., editor. “Encyclopedia of Entomology.” Springer.
2. “What good are ants?” AntBlog. Chicago Field Museum.
3. “Beneficials in the Garden: Red Imported Fire Ants.” Texas A&M Extension Service.
4. “Ants have big impact on the environment as ‘ecosystem engineers.’” ScienceDaily.
5. Frouz, Jan and Jilkova, Veronika. “The Effect of Ants on Soil Properties and Processes.” Myrmecological News.