جنگل‌کاری موفق در مناطق نیمه‌خشک ایران با بهره گیری از قارچ‌های میکوریزی

الهام نوری

کارشناس پژوهش، بخش تحقیقات جنگل، مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور

با توجه به جایگاه ویژه جنگل­ های زاگرس از نظر تغذیه سفره­ های آب زیرزمینی و حفاظت از خاک در برابر فرسایش، لزوم تلاش برای حفاظت از این سرمایه ملی به‌طور کامل محسوس است. به‌ویژه اینکه در نتیجه عدم مدیریت صحیح و نیز از دست رفتن توان زیستگاهی جنگل ­های زاگرس به‌دلیل کمبود مواد غذایی، بخش زیادی از این جنگل­ ها در حال تخریب و نابودی هستند. عوامل متعددی در حفظ و پایداری گونه ­های درختی تأثیرگذارند. علاوه‌بر آب و عناصر غذایی موجود در خاک، حضور موجودات ریز مفید ازجمله قارچ‌های میکوریزی نیز به‌عنوان عامل تأثیرگذاری بر بقای زیست‌بوم‌ها و گسترش گونه­ های گیاهی مطرح هستند.

کلنیزاسیون میکوریزی برای احیای انواع زمین­ های تخریب‌شده مفید است و پتانسیل زیادی در بازسازی زیست ­بوم ­های طبیعی دارد. عدم وجود ساختمان میکوریزی در سیستم­ ریشه گیاهان، یکی از دلایل عمده عدم موفقیت استقرار و رشد گونه­ های جنگلی و عدم احیای زمین­ های تخریب ‌شده است. شناسایی قارچ ­های همزیست با هر گونه گیاهی و استفاده از آنها، راهکار مفیدی برای احیای جنگل‌ها است. در همین راستا، پروژه‌ “ارزیابی همزیستی میکوریز آربسکولار چند گونه‌ مختلف درختی و درختچه‌ای زاگرسی (فاز اول و دوم) و تولید نهال‌های میکوریزی سه گونه‌ محلب، کیکم و گلابی وحشی” در رویشگاه چهارطاق اردل (کیار) در استان چهارمحال و بختیاری توسط بخش جنگل انجام شد (شکل ۱).

شکل ۱- رویشگاه چهارطاق اردل (کیار) (عکس: محمد متینی ­زاده، خردادماه ۱۳۹۴)

براساس یافته ­های این پژوهش، تلقیح‏ بذرها با قارچ‏ های میکوریزی آربسکولار و تولید نهال­ های میکوریزی، سبب بهبود رویش از طریق افزایش تعداد و سطح برگ، میزان فتوسنتز برگ و در نتیجه وزن خشک کل گیاه در گونه کیکم (Acer monspessulanum)  شد (شکل ۲).

شکل ۲- مقایسه رشد نهال ­های میکوریزی (سمت راست) و شاهد (سمت چپ) کیکم (عکس: الهام نوری، خرداد ۱۳۹۶)

همچنین یافته ‏های این پروژه، اثر قارچ ‏های تلقیحی را بر تعداد و حجم ریشه فرعی کیکم به‏ خوبی نشان داد (شکل ۳)، به‌طوری‌که با افزایش ریشه­ های فرعی، سطح تماس ریشه با خاک بیشتر شده و جذب مواد و عناصر مورد نیاز گیاه افزایش می­ یابد. زمانی‌که خاک مورد استفاده یا خاک رویشگاه از نظر مواد مغذی ضعیف باشد، قارچ­های میکوریزی با ایجاد تراکم بیشتر ریشه، نقش مؤثری در جذب مواد مغذی مورد نیاز گیاه به‌عهده خواهند داشت. این مهم در نتایج پروژه انجام‌شده به‌خوبی مشخص شد (شکل ۳).

شکل ۳- مقایسه ریشه نهال­ های میکوریزی (سمت راست) و شاهد (سمت چپ) کیکم (عکس: الهام نوری، خرداد ۱۳۹۶)

امید است که با ادامه این پژوهش ­ها و مستقر کردن نهال‏ های میکوریزی در عرصه‏ های جنگلی تخریب‌شده، بتوان سهمی در احیای اکوسیستم ‏های شکننده ازجمله جنگل‌های زاگرس ایفا کرد.