نگارش: مرضیه علی نژاد
آسیابکها متعلق به راسته Odonata، زیر راسته Anisoptera هستند. آسیابکها حشراتی با چشمان بزرگ، دو جفت بال غشایی و بدنی کشیده هستند و در عرصۀ طبیعت نقش مهمی را در جلوگیری از تکثیر آفات و برقراری تعادل حیاتی (Equilibrium biology) ایفا می‌کنند.
آسیابکها اغلب با سنجاقک‌ها اشتباه گرفته می‌شوند، در صورتی که این دو زیر راسته تفاوت‌های اساسی با یکدیگر دارند. سنجاقک‌ها متعلق زیر راسته Zygoptera بوده و از نظر جثه کوچک‌تر از آسیابکها هستند.
در ادامه با حقایق شگفت‌آوری از زندگی آسیابکها آشنا می‌شویم.
آسیابکها حشرات باستانی هستند.
آسیابکها مدت‌ها قبل از دایناسورها روی زمین زندگی می‌کردند. قدیمی‌ترین آسیابکها با نام Griffenflies (Meganisoptera) بیش از ۳۰۰ میلیون سال پیش در دوره کربونیفر می‌زیستند. جالب است بدانید که عرض بدن با بال باز در این حشرات عظیم الجثه بیش از ۶۰ سانتی‌متر بوده است.
Meganisoptera
مقایسه جثه Meganisoptera با انسان
فسیل Meganisoptera
نوزاد آسیابکها در آب زندگی می‌کنند.
شما اغلب می‌توانید آسیابکها را در اطراف رودخانه‌ها و دریاچه‌ها ببینید. در واقع نوزاد (پوره) آسیابکها آبزی هستند! آسیابک‌های ماده روی سطح آب تخم‌ریزی کرده و پوره‌ها پس از خروج از تخم، بیش‌تر زمان خود را صرف شکار سایر بی‌مهرگان آبزی می‌کنند. گونه‌های بزرگ‌تر حتی قادرند از ماهی‌های کوچک و یا نوزاد قورباغه‌ها تغذیه کنند. سرانجام پوره آسیابک پس از شش تا پانزده بار پوستاندازی از آب بیرون آمده و به حشره بالغ تبدیل می‌شود.
پوره آسیابک در حال تغذیه از ماهی
پوره آسیابکها از طریق انتهای بدن خود تنفس می‌کنند.
نوزاد آسیابکها از طریق آبشش‌های تنفسی واقع در راست‌روده خود نفس می‌کشد. پوره‌ها جهت تسهیل تبادل گازهای تنفسی آب را از طریق مخرج وارد راست‌روده می‌کنند. همچنین دفع آب از مخرج سبب حرکت رو به جلوی پوره‌ها در آب می‌شود.
پوره آسیابک
تعداد زیادی از آسیابک‌های نوظهور توسط شکارگران خورده می‌شوند.
سرانجام زمانی که پوره برای بلوغ آماده شد، از آب به خارج شده و برای آخرین پوستاندازی آماده می‌شود. این روند ممکن است بین چند ساعت تا چند روز طول بکشد. آسیابک‌های نوظهور به علت داشتن بدن نرم و رنگ روشن در برابر شکارگران بسیار آسیب‌پذیر هستند. پرندگان و سایر شکارگران طی چند روز اول پس از ظهور آسیابک‌های بالغ و قبل از سخت شدن بدنشان، تعداد قابل توجهی از آن‌ها را شکار می‌کنند.
حشره شکارگر درحال تغذیه از آسیابک
آسیابکها قدرت بینایی بسیار خوبی دارند.
آسیابکها نسبت به سایر حشرات، از قدرت بینایی فوق‌العاده‌ای برخوردار هستند. آسیابک دارای دو چشم بزرگ مرکب با دید۳۶۰ درجه است و می‌تواند طیف وسیع‌تری از رنگ‌ها را نسبت به انسان ببیند. هر چشم مرکب در آسیابک حاوی ۲۸۰۰۰ واحد بینایی است و یک آسیابک از ۸۰٪ مغز خود برای پردازش اطلاعات بصری استفاده می‌کند.
چشمان مرکب در آسیابکها
آسیابکها کنترل باورنکردنی روی پرواز خود دارند.
آسیابکها می‌توانند هریک از چهار بال خود را به طور مستقل حرکت دهند. آن‌ها قادرند بال‌های خود را به سمت بالا و پایین و همچنین جلو و عقب در حول یک محور بچرخانند. آسیابکها می‌توانند مستقیم به سمت بالا یا پایین و یا عقب و جلو پرواز کنند، سپس متوقف شوند و به صورت ناگهانی تغییر جهت دهند. آن‌ها می‌تواند با سرعت ۴۸ کیلومتر بر ساعت رو به جلو پرواز کنند.
آسیابک‌های نر برای حفظ قلمرو خود با یکدیگر می‌جنگند.
آسیابک‌های نر بر سر حشرات ماده رقابت شدیدی با یکدیگر دارند. در برخی از گونه‌ها، نرها از قلمرو خود در برابر نفوذ نرهای دیگر دفاع می‌کنند. برخی دیگر از انواع آسیابکها از قلمرو خود دفاع نمی‌کنند اما همچنان نسبت به نرهایی که از مسیر پرواز آن‌ها عبور می‌کنند حالت تهاجمی دارند.
برخی از آسیابکها مهاجرت می‌کنند.
تعدادی از گونه‌های آسیابکها به تنهایی یا به صورت دسته جمعی مهاجرت می‌کنند. علت اصلی مهاجرت آن‌ها یافتن منابع غذایی و یا پاسخ به تغییرات محیطی مانند تغییر ناگهانی آب و هوا است. به عنوان مثال، گونه Anax junius (Drury, 1773) هر پاییز به صورت گروهی به سمت جنوب پرواز می‌کنند و سپس در بهار بار دیگر به طرف شمال مهاجرت می‌کنند. گونه Pantala flavescens (Fabricius, 1798) جهت یافتن مکان مناسب جهت تخم‌ریزی بیش از ۱۷ هزار کیلومتر مسافت بین هند و آفریقا را طی می‌کند!
آسیابکها در حال مهاجرت گروهی
آسیابکها دمای بدن خود را تنظیم می‌کنند.
آسیابکها همانند سایر حشرات موجوداتی خونسرد هستند اما این بدان معنا نیست که آن‌ها برای گرم یا خنک نگه‌داشتن بدن خود هیچ‌گونه فعالیت و تلاشی نمی‌کنند. آسیابکها با چرخش سریع بال‌های خود در حین پرواز به خنک نگه‌داشتن بدن خود کمک می‌کنند. همچنین آسیابکها با قرار دادن قسمت‌های مشخصی از بدن خود در مقابل نور خورشید سبب گرم نگه‌داشتن بدن خود می‌شوند. برخی از گونه‌ها حتی از بال‌های خود به عنوان بازتابنده نور استفاده می‌کنند و با تغییر زاویه بال‌ها، تابش خورشید را به سمت بدن خود هدایت کنند. برعکس، در هنگام گرمای شدید محیط، برخی از آن‌ها با استفاده از بال‌های خود و با انحراف نور از گرما اجتناب می‌کنند.
منابع:
۱) Borror and DeLong’s Introduction to the Study of Insects, 7th edition, by Charles A. Triplehorn and Norman F. Johnson
۲) Suborder Anisoptera – Dragonflies, BugGuide.Net, accessed November 23, 2012
