گرچه ارائه اطلاعات دقیق از میزان تولید اسانس در دنیا بسیار مشکل است ولی اطلاعات موجود در سالهای ۱۹۸۹ ،۱۹۹۰ و ۱۹۹۴ حاکی از میانگین تولید بیش از ۴۲۰۰۰ تن اسانس در سال بوده است. اسانس هایی که در آن سالها، تولیدی بیش از ۱۰۰۰ تن در سال داشته اند در جدول زیر آورده شده اند. با توجه به افزایش گرایش جهانی به استفاده از ترکیبات طبیعی، به طور حتم این آمار روند افزایشی قابل توجهی در سالهای اخیر داشته است.
حدود ۴۷ درصد ارزش دلاری اسانسهای گیاهی، مربوط به شش کشور چین، برزیل، هند، اندونزی، مراکش، ترکیه و مصر، حدود ۲۵ درصد مربوط به امریکا، کانادا، استرالیا، حدود ۱۸ درصد مربوط به کشورهای اروپایی و غیر اروپایی در مدیترانه و ۱۰ درصد مربوط به سایر کشورهای جهان بوده است.
سهم کشور ایران در این بازار
با وجود این بازار جهانی و وجود گیاهان معطر فراوان در ایران، صنعت اسانس گیری در کشور وجود ندارد. فراورده تولیدشده در ایران به عنوان اسانس، روغن غیرقابل حل در آب است که در فرایند عرقگیری از گیاهان مختلف حاصل می شود. اگر چه این فراورده دارای برخی از ترکیبات اسانسی است، ولی به دلیل فقدان بخش قابل حل در آب، کیفیت نامناسب و قیمت پایینی دارد.
بیش از ۹۰ درصد اسانسهای تولیدی در دنیا به روشهای تقطیر تولید میشوند.
سه روش مهم تقطیر برای اسانس گیری عبارتند از: تقطیر با آب، تقطیر با آب و بخار آب و تقطیر با بخار مستقیم
در روش اول گیاهان به طور مستقیم در آب جوش قرار میگیرند.
در روش دوم مواد گیاهی در قسمتی از ظرف تقطیر و با فاصله از آب قرار دارند. در این روش، بخار همیشه اشباع و مرطوب بوده و هیچوقت فوق العاده داغ نیست و مواد گیاهی با آب جوش تماس ندارند و تنها با بخار در تماسند.
در روش تقطیر با بخار مستقیم، آب در پایین ظرف تقطیر قرار نمی گیرد. بخار تازه اشباع شده یا فوق العاده داغ و با فشاری بیشتر از فشار اتمسفر توسط دیگ بخار تأمین و به داخل ظرف دارای سیم پیچ بخار باز یا بسته فرستاده و به بالای شبکه و بین گیاه رانده می شود.
در فرایند تقطیر سه اتفاق میافتد که در کمیت و کیفیت اسانس تولیدی تأثیر بسزایی دارند. ۱ -انتشار روغنهای اسانسی و آب داغ از بین غشاهای گیاهی که به آن هیدرودیفیوژن یا انتشار آبی میگویند، ۲ -هیدرولیز اجزای خاصی از روغنهای اسانسی و ۳ -تخریب بعضی از اجزا در اثر حرارت.
مزایا و معایت روشهای مختلف
ذکر معایب و مزایای هر کدام از این روشها بسیار مفصل است و در این مقاله کوتاه نمی گنجد، علاوه بر این برای اسانس گیری از برخی گیاهان، تنها استفاده از یکی از این روشها اجتناب ناپذیر است، ولی به طورکلی، روش تقطیر با آب بیشترین معایب و روش تقطیر با بخار مستقیم بهترین مزایا را دارد. تنها روش صنعتی مورد استفاده در ایران روش تقطیر با آب است که ضمن داشتن معایب خاص خود ازجمله هیدرولیز بالا و تخریب برخی ترکیبات در اثر حرارت، با توجه به باز بودن سیستم و خروج حاصل تقطیر به صورت عرق، کیفیت اسانس را به شدت پایین می آورد.
اصل مقاله را در نشریه طبیعت ایران به قلم دکتر فاطمه سفیدکن، استاد پژوهش، مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور بخوانید.
