فرحناز رشیدی
عضو هیئت علمی بخش تحقیقات جنگل، مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور
براساس ماده 50 قانون حفاظت و بهره‌برداری از جنگلها و مراتع (فصل اول- تعاریف، مصوب 1346/5/25) “به‌منظور احیای جنگل‌های سوخته و منابع ملی که بی‌رویه بهره‌برداری و مخروبه شده‌اند و همچنین توده‌های جنگلی مذکور در تبصره 2[1]ماده دوم قانون ملی شدن جنگلها، سازمان جنگل‌بانی مکلف است با انتشار آگهی و نصب تابلو حدود آنها را تعیین و قرق آنها را اعلام کند و تا مدتی که سازمان جنگل‌بانی مقتضی بداند، هرگونه دخل و تصرف ممنوع است. متخلف از جهت قطع اشجار طبق مقررات این قانون تعقیب و برای چرای دام به پرداخت غرامت برای هر رأس دام در روز از یازده تا یکصد ریال و خسارت وارد به محل قرق شده محکوم خواهد شد. همچنین، مباشر عمل مجرم محسوب است، مگر اینکه سبب اقوی از مباشر باشد.”
قرق یکی از روش‌های حفاظت است که از نظر علمی به‌منظور جلوگیری از ورود دام‌های محلی و در برخی موارد حیات‌وحش به داخل مرتع و جنگل و با هدف ایجاد تغییرات مورد نظر کمّی و کیفی در پوشش گیاهی، استفاده بهینه از ذخیره نزولات آسمانی و حفاظت خاک و کاهش در تولید رسوب در مدت معین، در محدوده‌ای با مساحت مشخص، انجام می‌شود. قرق ازجمله روش‌های ساده و به‌نسبت ارزان در اصلاح پوشش گیاهی است که با دوره‌های زمانی مختلف بسته به شرایط اکولوژیک منطقه و شدت تخریب پوشش گیاهی و یا اهداف موردنظر مدیران انجام می‌شود. با اجرای عملیات قرق، علاوه بر تقویت گیاهان، تغییر بارزی در پوشش گیاهی و ویژگی‌های خاک رخ می‌دهد.
ایستگاه تحقیقاتی جنگلی گاران واقع در شهرستان مریوان استان کردستان، به‌عنوان منطقه قرق معرفی شده است و مطالعات پژوهشی زیادی در این منطقه انجام شده و یا در حال اجراست. براساس داده‌ّ‌های قطعه‌نمونه دائمی یک‌هکتاری مستقر در این ایستگاه، این منطقه دارای 882 پایه در هکتار بوده و تیپ درختی شامل مازودار، برودار همراه با زالزالک و گلابی است که نشاندهنده تراکم و تنوع زیاد درختی است (شکل‌های 1 و 2). در این منطقه مطالعات پوشش گیاهی بستر جنگل و زوال درختان بلوط نیز در حال انجام است که نتایج آن به‌زودی منتشر خواهد شد.
[1] تبصره 2: توده‌هاي جنگلي محاط در زمين‌هاي زراعي که در اراضي جنگلي جلگه‌اي شمال کشور و در محدوده اسناد مالکيت رسمي اشخاص واقع شده باشند، مشمول ماده يک از تصويب‌نامه قانوني نيستند، ولي بهره‌برداري از آنها تابع مقررات عمومي قانون جنگلها و مراتع است.
شکل 2- نمایی از توده‌های جنگلی ایستگاه تحقیقاتی گاران مریوان (عکس: فرحناز رشیدی، تابستان 1398)
با وجود اینکه منطقه قرق است و از شروط اصلی منطقه قرق، عدم صدور مجوز ورود دام و قطع درختان است، متأسفانه هیچ‌گونه نظارتی در منطقه وجود ندارد که منجر به حضور دام و قطع درختان در منطقه شده است. شکل 3 نشاندهنده حضور دام در منطقه و کوبیدگی خاک و از بین رفتن کامل پوشش کف جنگل در اثر چرای دام و تردد آنها در داخل ایستگاه است.
شکل 3- حضور دام در ایستگاه تحقیقاتی گاران مریوان (عکس: فرحناز رشیدی، تابستان 1398)
با توجه به وابستگی شدید معیشتی ساکنان زاگرس به دام و چرای بی‌رویه دام در جنگل‌های زاگرس، لازم است مسئولان ذیربط حداقل از مناطقی که به‌عنوان منطقه قرق اعلام شده است، محافظت کرده و از ورود دام و قطع درختان جلوگیری کنند تا اکوسیستم بتواند وضعیت طبیعی خود را بازیابد.
