کهور ایرانی درختی ارزشمند در جنوب ایران

طاهره علی‌زاده

کارشناس بخش تحقیقات جنگل، مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور

کهور ایرانی (Prosopis cineraria) ازجمله درختان بومی جنوب ایران و شاخص ناحیه رویشی صحارا- سندی است. کهور ایرانی درختی با تنه صاف و کشیده است (شکل 1) و در گویش جنوب ایران از آن با نام‌های کهور و یا کور (Kowr) یاد می‌شود. کهور با آب و هوای گرم و مرطوب جنوب ایران سازگار بوده و نقش مؤثری در تلطیف آب و هوای منطقه، جلوگیری از فرسایش خاک و تثبیت شن‌های روان دارد. این درخت ارزش اقتصادی داشته و از چوب آن در صنعت لنج‌سازی و تهیه سوخت (زغال‌گیری) استفاده می‌شود. عسل تولید شده از درختان کهور کیفیت قابل توجهی دارد. صمغ آن از نظر اقتصادی قابل مقایسه با صمغ عربی است. تنه کهور منبع تولید تانن، رنگ و فیبر است و از بخش‌های مختلف گیاه برای تولید دارو و درمان بیماری‌های چشم، پوست و دستگاه گوارش استفاده می‌شود. بذرها و برگ‌های آن به‌منظور تغذیه دام بسیار خوشخوراک است.

شکل1- گونه کهور ایرانی در عسلویه (عکس: طاهره علی‌زاده، اردیبهشت 1399)

رویشگاه‌های طبیعی کهور ایرانی در برخی مناطق جنوبی ایران از سیستان و بلوچستان تا خوزستان امتداد یافته و حتی درختان کهنسال و خشک‌دارهای آن نیز به‌چشم می‌خورد (شکل 2).

شکل2- وجود درختان کهنسال (بالا) و خشک‌دار (پایین) کهور ایرانی در عسلویه (عکس: طاهره علی‌زاده، اردیبهشت‌ماه 1399)

در بازدیدی که اردیبهشت‌ماه 1399 از عسلویه انجام شد، در مسیر عسلویه به کنگان، توده‌های طبیعی کهور ایرانی مشاهده شد. البته، در این توده‌ها کهور امریکایی نیز که بذر آن توسط دام پراکنده شده بود، وجود داشت. در این رویشگاه که گونه غالب آن کهور ایرانی و امریکایی است،‌ تعداد بسیار کمی از درختان کرت،‌ گز و کنار نیز مشاهده شد. متأسفانه طی سال‌های اخیر، به‌دلیل تأمین علوفه دام‌ها، تاج‌بری یا سرشاخه‌زنی کهور ایرانی، جمع‌آوری میوه‌های آن توسط روستاییان و تغذیه دام‌های اهلی و وحشی از میوه‌ها (شکل 3) و همچنین فشرده و سخت‌شدن خاک سطحی رویشگاه‌ها، تجدید حیات کهورها تا حد زیادی ناممکن شده است.

شکل 3- تغذیه دام از بذر و برگ کهور در عسلویه (عکس: طاهره علی‌زاده، اردیبهشت 1399)

در سال‌های اخیر، افت سفره‌های آب زیرزمینی و حاصل‌خیزی خاک رویشگاه‌های کهور باعث قطع بی‌رویه درختان در این عرصه‌ها شده است، به‌طوری‌که حفر چاه‌های عمیق و نیمه‌­عمیق، کهورزارها را با خطر مرگ و نابودی مواجه ساخته است. با توجه به اهمیت این گونه در جنوب ایران و تخریب روزافزون آن از یک‌سو و لزوم داشتن اطلاعات درازمدت از توده‌های ارزشمند آن از سوی دیگر، پایش خاک رویشگاه‌های این گونه در برخی استان‌های جنوبی توسط پژوهشگران بخش تحقیقات جنگل مؤسسه آغاز شده است تا در حفظ خاک به­‌عنوان پایه اکوسیستم و صیانت این گونه ارزشمند در منطقه رویشی صحارا  سندی به‌طور جدی تلاش شود.