پايش و ارزيابي روند تنوع گونه‌اي درختي از غرب تا شرق جنگل‌هاي هیرکانی

محمود بیات

عضو هیئت علمی بخش تحقیقات جنگل، مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور

جنگل‌هاي هيرکاني به‌دلیل اهميت خاص آن از منظر بوم‌شناختی و محیط‌زیستی، نيازمند برنامه‌ريزي جامع براي مدیریت، حفاظت و احيا هستند. تهيه اطلاعات به‌روز از تنوع گونه‌های درختی، انبوهی و پراکنش آنها در این جنگل‌ها ازجمله اطلاعات پایه و اصلی در راستای مدیریت این جنگل‌ها محسوب می‌شود، بنابراین، مطالعه آن بسیار ضروری است. طی پژوهشی که توسط بخش تحقیقات جنگل مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور انجام شد، در جنگل‌های هیرکانی و در سه استان شمالی کشور (گیلان، مازندران، گلستان )، تعداد کافی قطعه‌نمونه 1/0 هکتاری در یک شبکه آماربرداری 200×150 متر به‌صورت ثابت و دائمی پیاده و اندازه‌گیری شدند. برای بررسی شاخص‌های تنوع زیستی، از سه گروه شاخص‌های تنوع گونه‌های درختی (غنا، ناهمگنی و یکنواختی) شامل شاخص مارگالف و منهینک، سیمپسون، شانون- وینر و پیلو، هیپ استفاده شد. شکل 1- الف، موقعیت جنگل‌های مورد مطالعه در شمال ایران و شکل‌های 1- ب، ج و پ، تصاویری از جنگل‌های مورد مطالعه در سه استان شمالی کشور را نشان می‌دهد.

شکل 1- موقعیت جنگل‌های مورد مطالعه در شمال ایران (الف) و تصاویری از جنگل‌های مورد مطالعه در سه استان شمالی کشور (ب، ج و پ)

در شکل 2 میانگین شاخص تنوع گونه‌های درختی شانون در قطعات نمونه دائمی برای مناطق مورد مطالعه در جنگل‌های هیرکانی نشان  داده شده است . همان‌طور که مشاهده می‌شود، بیشترین شاخص تنوع شانون در  جنگل لوه (1/141) و کمترین آن مربوط به جنگل هفت‌خال (0/147) بود.

شکل 2- میانگین شاخص تنوع گونه‌های درختی شانون در قطعات نمونه دائمی برای مناطق مورد مطالعه در جنگل‌های هیرکانی

نتایج این پژوهش نشان داد که تنوع گونه‌های درختی در جنگل‌های هیرکانی از غرب به شرق (از غرب استان گیلان تا شرق استان گلستان) اغلب روند افزایشی دارد (Bayat et al., 2021). مطابق با نتایج پژوهش Bayat و همکاران (2021)، یکی از عوامل مهم در ایجاد این روند، افزایش دما (درجه حرارت) بوده که با افزایش دما از غرب به شرق، تنوع گونه‌های درختی نیز از غرب (آستارا) به شرق (گلستان) روند افزایشی دارد. باتوجه به داده‌های هواشناسی، بارش سالانه از 1345 میلی‌متر در آستارا در استان گیلان در غربی‌ترین نقطه تا 524 میلی‌متر در لوه در استان گلستان در شرقی‌ترین نقطه متغیر است. همچنین، به‌نظر می‌رسد عامل رطوبت تأثیری بر میزان کاهش یا افزایش تنوع گونه‌های درختی نداردBayat et al., 2021) ). علاوه بر این، عوامل دیگری نیز وجود دارد که باعث کاهش شاخص‌های تنوع گونه‌های درختی در یک منطقه جنگلی می‌شود که یکی از مهم‌ترین آنها ارتفاع از سطح دریا است. تنوع گونه‌ها با افزایش ارتفاع کاهش می‌یابد، اما استثنائاتی در این روند وجود دارد که در این مطالعه نیز مشاهده شد. جنگل لوه، با وجود واقع شدن در شرقی‌ترین نقطه مناطق مورد مطالعه و ارتفاع از سطح دریای بیشتر، به‌دلیل غلبه گونه‌های نورپسند مانند بلندمازو، بیشترین شاخص شانون (1/142) را داشت.

– Bayat, M., Burkhart, H., Namiranian, M., Hamidi, S.K., Heidari, S. and Hassani, M., 2021. Assessing biotic and abiotic effects on biodiversity index using machine learning. Forests, 12(4): 461.