نابودی پایه‌های ارزشمند بنه در پارک ملی خجیر

هومن روانبخش¹، مهدی پورهاشمی¹، طاهره علیزاده²

¹ اعضاء هیئت علمی بخش تحقیقات جنگل، مؤسسه تحقیقات جنگل­ها و مراتع کشور

² کارشناس بخش تحقیقات جنگل، مؤسسه تحقیقات جنگل­ها و مراتع کشور

مقدمه

جنگل‌هاي ایرانی- تورانی در دو بخش کوهستانی و دشتی سهم مهمی در پوشش درختی و درختچه‌ای سرزمین ایران دارند. در بخش کوهستانی جنگل‌های ارس و جنگل‌هاي بنه- بادام از پراکنش بیشتری برخوردارند. این جنگل‌ها در گذشته وسعت بیشتری داشته‌اند، اما قسمت عمده آنها از بين رفته و قطعات پراكنده به‌جاي مانده است. تخریب و کاهش سطح این جنگل‌ها از دو جنبه طبیعی و اجتماعی قابل بررسی است. تخریب این رویشگاه‌ها باعث از دست رفتن کارکردهای اصلی آنها (حفظ منابع آبي، حفاظت خاک، تعديل آب و هوا، تنوع زیستی و حفظ ذخاير ژنتيکي) شده است و ادامه این روند، چالش جدی برای پایداری سرزمین‌مان ایجاد می‌کند. بنابراین، مديريت صحيح و اصولي در راستای حفظ توده‌های جنگلی لازم و ضروري است.

یکی از بکرترین عرصه‌های طبیعی کشور به‌نام پارک ملی خجیر، در فاصله 25 کیلومتری شرق کلان‌شهر تهران واقع شده است که سابقه حفاظتی 260ساله دارد. پارک ملی خجیر با وسعت بیشتر از 10 هزار هکتار، از 260 سال پیش به‌عنوان شکارگاه سلطنتی قرق شد و از سال ۱۳۶۱ به‌عنوان پارک ملی ثبت شد. خجیر بخشی از منطقه حفاظت‌شده جاجرود محسوب می‌شود. در این منطقه، پوشش گیاهی غنی شامل صدها گونه گیاهی و جانوری از قبیل پلنگ، کفتار راه‌راه، کل و بز، قوچ و میش، روباه قرمز، گراز، گربه وحشی، گربه پالاس، گرگ خاکستری، شغال و گورکن، انواع مارها (مانند افعی شاخ‌دار، شترمار، تیرمار، مار پلنگی، مار آتشی، کورمار دوسر، مار کرمی، افعی کوفی، سوسن‌مار، مار کرمی و یله‌مار)، بزمجه بیابانی، لاک‌پشت مهمیزدار، کبک، هدهد، سبزه‌قبا، خوتکا، تیهو و انواع پرندگان شکاری (مانند دال، عقاب و سارگپه) و گونه‌هایی از آبزیان زندگی می‌کنند. همچنین، تأثیر بسیار زیاد این منطقه در کاهش آلودگی هوای شهر تهران، اهمیت این پارک ملی را دوچندان می­ کند.

از مهم‌ترین ویژگی‌های این منطقه می‌توان به وجود دو جامعه جنگلی مهم بنه- بادام (Pistacia atlantica- Amygdalus lycioides) و ارس (Juniperus excelsa) اشاره کرد که درحقیقت ذخایر جنگلی ارزشمند ابرشهر تهران محسوب می‌شوند. وسعت رویشگاه جنگلی پارک ملی خجیر در حدود 3000 هکتار است. جنگل‌های بنه- بادام از ارتفاع حدود 1300 متر از سطح دریا آغاز شده و تا ارتفاع حدود 1800 متر پراکنش دارند (شکل 1).

شکل 1- تصاویری از رویشگاه بنه- بادام پارک ملی خجیر

خسارت به درختان بنه

متأسفانه در سال‌های اخیر، بسیاری از درختان بنه پارک ملی خجیر به‌دلیل اختلال در چرخه‌های اکولوژیک و ایجاد آشفتگی در اکوسیستم در معرض نابودی قرار گرفته‌اند. پوست‌کنی گسترده درختان بنه خجیر که به گفته محیط‌بان‌ها و کارشناسان محیط­زیست استان تهران توسط تشی انجام شده است، ضعف، زوال و خشکی بسیاری از درختان را در پی داشته است. تشی اقدام به پوست‌کنی و تغذیه از لایه آبکش و کامبیوم تنه و ریشه درختان بنه می‌کند (شکل 2). درنتیجه، کامبیوم و آوندهای آبکش از بین رفته، درخت دچار ضعف و سرخشکیدگی شده، مدتی در وضعیت ضعیف و رنجور به زندگی ادامه داده و درصورت ادامه تخریب و عدم توانایی درخت برای احیا و بازسازی بافت‌های آسیب‌دیده، درنهایت مرگ درخت اتفاق می‌افتد (شکل 3). این خسارت در پارک ملی خجیر به‌حدی است که کمتر درخت بنه­ ای را می‌توان پیدا کرد که از آسیب در امان مانده باشد. گاهی کت‌زنی کامل تنه‌های قطور درختان کهنسال بنه منجر به نابودی درختان چندصد ساله شده است. به ­نظر می‌رسد دست‌اندازی انسان به اراضی حفاظت‌شده شرق تهران، کوچک و جزیره‌ای‌شدن زیستگاه، کاهش منابع غذایی، کاهش چشمگیر جمعیت گونه‌های شکارگر از قبیل پلنگ و گرگ و افزایش جمعیت تشی باعث تشدید این خسارت در سال‌های اخیر و خارج شدن آن از حد طبیعی شده است.

شکل 2- پوست‌کنی و از بین رفتن لایه آبکش و کامبیوم تنه درختان بنه

شکل 3- خشکیدگی و مرگ درختان بنه

انواع خسارت‌

خسارات وارد توسط تشی

الف) پوست‌کنی بخشی از تنه: در این حالت جریان شیره پرورده همچنان از طریق بخش سالم تنه برقرار است، اما درخت دچار ضعف فیزیولوژیک شده و به‌دلیل از بین رفتن پوست، در معرض حمله آفات و بیماری‌ها نیز قرار می‌گیرد (شکل 4). برخی درختان در این حالت نشانه‌های ضعف و بیماری را نمایان کرده‌اند، اما بسیاری از آنها، هنوز هم از شادابی خوبی برخوردارند که این نشان‌دهنده توان زیاد درختان بنه و بردباری آنها در شرایط سخت محیطی است.

شکل 4- پوست‌کنی بخشی از تنه

ب) پوست‌کنی کامل تنه (کت زدن تنه): درختان در این حالت معمولاً دچار ضعف شدید هستند و خشکیدگی سرشاخه‌ها، خشکیدگی بخشی از تاج و خزان زودرس در این درختان مشاهده می‌شود. برخی از این درختان از پایین بخش کت‌زده شده، در مجاورت طوقه، جایی‌که پوست هنوز سالم است، جوانه‌زنی داشته‌اند. این جوانه‌ها می‌توانند در آینده منجر به ایجاد جست‌گروه شوند و درخت به فرم شاخه‌زاد به زندگی خود ادامه دهد، اما متأسفانه این جست‌های جوان به‌طور عمده توسط قوچ و میش یا سایر گونه‌ها چرا شده و فرصت رشد پیدا نمی‌کنند.

ج) پوست‌کنی طوقه و ریشه‌ها: در برخی درختان، تشی با حفر گودال در اطراف تنه اقدام به پوست‌کنی ریشه‌های اصلی و طوقه گیاه کرده است (شکل 5). این درختان به‌سرعت دچار ضعف شده و معمولاً در مدت زمان کوتاهی نابود می‌شوند.

شکل 5- پوست‌کنی طوقه و ریشه‌ها

سایر خسارت­ ها

الف( خشکیدگی سرشاخه‌ها بدون آثار خسارت تشی: پایه‌های بنه‌ای در منطقه وجود دارند که علائم خسارت تشی را ندارند، یعنی درخت زنده است، ‌اما بخش‌هایی از تاج خشک شده است. این مورد شاید به‌دلیل ضعف فیزیولوژیک درخت ناشی از تنش‌های محیطی مانند کاهش بارندگی، کاهش سطح آب‌های زیرزمینی، افرایش دوره خشکی و غیره باشد.

ب) حمله حشرات و موریانه‌ها: در برخی از پایه‌هایی که خسارت تشی اتفاق افتاده است، این مورد مشاهده می‌شود و لانه‌های خاکی موریانه­ها بر روی قسمت‌های پایینی تنه درختان بنه قابل مشاهده است (شکل 6). حمله حشرات می‌تواند خسارت ثانویه پس از حمله تشی و شروع ضعف درخت باشد یا به‌عنوان یک عامل مجزای خسارت‌زا درنظر گرفته شود. قضاوت در این مورد، نیاز به تحقیقات بیشتری دارد.

شکل 6- فعالیت حشرات و موریانه‌ها روی درختان آسیب‌دیده توسط تشی

ج) خسارت ناشی از سایر جانوران: احتمال دارد برخی خسارت‌ها به ناحیه ریشه درختان بنه که به‌صورت کندن ریشه و جداکردن آن از زمین است، نتیجه فعالیت برخی گونه‌های دیگر حیات­وحش مانند گراز باشد. اظهار نظر قطعی در این باره نیاز به مطالعات بیشتر توسط متخصصان حیات­وحش و نصب دوربین‌های تله‌ای دارد.

مختصری درباره گونه تشی

تشی به ­عنوان بزرگ­ترین جونده موجود در ایران است که بدنش از خارهای (تیغ‌ها) زیادی پوشیده شده است و نباید آن­را با جوجه ­تیغی که از خانواده دیگری است، اشتباه گرفت. طول سر و تنه تشی 90-70 سانتی­متر، طول دم ۱۰-۸ سانتی­متر و طول تیغ­ه ای روی بدن آن ۳۵-۱۸ ­سانتی‌متر و وزن بدن آن 25-11 کیلوگرم می­ باشد. تشی در سال یک بار تولیدمثل می­ کند. دوره آبستنی این جونده ۱۱۲ روز است و در هر نوبت زایمان، یک تا چهار بچه می ­زاید. بچه ­ها تا دوماهگی وابسته به مادر بوده و در یک­سالگی بالغ می­ شوند. طول عمر تشی­ ها به‌طور متوسط ۱۵ سال است. این جانور به‌دلیل ویژگی­ های زیستی خاص مانند شب ­فعال بودن، تمایل به زندگی دور از انسان و گوشه­ گیر بودن، کمتر مورد مطالعه قرار گرفته است و معمولاً در جنگل­ های طبیعی و مصنوعی، مناطق زراعی،دره­­ ها، صحراها و مناطق استپی، حتى در ارتفاع ۳۲۰۰ متری از سطح دریا و در مناطق جنگلی نیز یافت می­ شود. جانوری گیاه­خوار است که از تمامی قسمت­ های گیاه ازجمله پوست تنه و ساقه درختان بزرگ تغذیه کرده و برای خوردن پیاز و غده و ریشه گیاهان، زمین را حفر می­ کند. این جانور بسیار محتاط بوده و تنها شب­ ها به فعالیت پرداخته و درون سیستم حفرات زیرزمینی وسیعی که دارای چندین سوراخ خروجی هستند، به­ عنوان لانه زندگی می­ کند. این گونه در سال­ های اخیر خسارت فراوانی به جنگل­ های بنه و بادام وارد کرده است. کنترل طبیعی جمعیت تشی نیازمند حضور جمعیت مناسبی از شکارچیان طبیعی این جانور مانند پلنگ، شغال، روباه، سگ و جغد است.

روش ­های کاهش خسارت تشی به درختان

1- ترکیبات دورکننده: برای جلوگیری از خسارت بسیاری از جوندگان ازجمله تشی مواد شیمیایی دورکننده  استفاده می‌شود که به‌صورت محلول ­پاشی روی بوته­ ها و مزارع کاربرد دارد. تشی و سایر جوندگان به ­دلیل سوزش و تلخی که در صورت تماس در دهانشان احساس می‌کنند و نیز بوی تند، از درخت دوری می‌کنند. این روش به­ دلیل مسائل محیط ­زیستی و نیز قوانین پارک ملی و ممنوعیت استفاده از مواد شیمیایی قابل توصیه نیست.

2- روش نصب مانع فلزی یا ‌توری: برای محافظت از تنه درختان در مناطق جنگلی و همین­طور باغات می­ توان از توری سیمی یا گونی استفاده کرد. برای این کار باید دورتادور تنه درخت مورد نظر تا ارتفاع یک متر از سطح زمین کاملاً توسط توری پوشانده شده و لبه توری کاملاً روی هم قرار داده شود. این روش در باغات دوام و تأثیر بیشتري دارد، اما هزینه، نیروي کارگري و زمان زیادی را می­ طلبد. در زیستگاه‌های طبیعی و مناطق حفاظت‌شده، به‌کاربردن توری فلزی یا گونی مجاز نیست، زیرا ممکن است خطراتی برای حیات­ وحش داشته باشد؛ مانند گیر افتادن شاخ کل‌ها یا قوچ‌ها در توری سیمی یا ایجاد مانع برای برخی گونه‌های حیات ­وحش مانند سنجاب، گربه وحشی و برخی مارها که برای تغذیه یا فرار از دشمنان به بالای درخت می‌روند.

3- طعمه مسموم: با توجه به اثرات سوء محیط­زیستی و نیز آسیب جدی به حیات ­وحش به­ ویژه در مناطق حفاظت‌‌‌شده، این روش به هیچ‌وجه قابل توصیه نیست.

4- استفاده از مصالح طبیعی و جلوگیری از دسترسی تشی به ریشه، طوقه و تنه درختان: با استفاده از مصالح طبیعی مانند سنگ و چوب می‌توان اطراف طوقه درخت را پوشانده و از دسترسی تشی به تنه و به‌ویژه طوقه و ریشه درخت جلوگیری کرد. در رویشگاه‌های کوهستانی بنه معمولاً قطعات سنگ و نیز چوب‌های خشک حاصل از درختان خشکیده بنه یا شاخه‌های خشک هرس طبیعی، به مقدار کافی در دسترس است (شکل 7). با این روش از کت‌زنی طوقه و ریشه درخت که نابودی حتمی درخت را به‌دنبال دارد، جلوگیری به‌عمل آمده و عملیات بدون استفاده از مصالح مصنوعی و با دخالت اندک در محیط انجام می‌شود.

شکل 7- استفاده از مصالح طبیعی شامل سنگ‌چین و چوب و جلوگیری از دسترسی تشی به ریشه، طوقه و تنه درختان