یونس رستمی‌کیا، عضو هیئت علمی بخش تحقیقات منابع طبیعی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی اردبیل
رویشگاه جنگلی ارس کندرق با مساحت5100 هکتار، در ناحیه رویشی ایرانی-تورانی، در فاصله حدود 25 کیلومتری جنوب‌غربی شهرستان خلخال و120 کیلومتری جنوب شهرستان اردبیل واقع شده‌است. میانگین ارتفاع از سطح دریا 1540متر، ميانگين بارش سالانه(اغلب در فصل زمستان و بهار) 330 میلي‌متر، میانگین دمای سالانه 11 درجه سانتي‌گراد، کمترین درجه حرارت 17- (در بهمن ماه) و بیشترین درجه‌حرارت 38 درجه سانتي‌گراد (در مردادماه) است. تعداد روزهای خشک سال در منطقه نیز 120روز (از اواسط خرداد تا اواسط مهرماه) است. به‌دلیل شرایط خاص جغرافیایی و قرار‌گرفتن در مجاورت رودخانه قزل‌اوزن، این رویشگاه تنوع گونه‌ای زیادی دارد، اما گونه غالب آن ارس (Junipers excelsa M.Bieb.) است(شکل1). تعداد و تراکم درختان ارس، مقدار زادآوري جنسي و غيرجنسي (شکل2) و همچنين پوشش علفي زير‌اشكوب در این رويشگاه در مقایسه با سایر رویشگاه‌های جنگلی شهرستان خلخال بیشتر است.
از ویژگی‌های بارز درخت ارس، بردباري در شرايط سخت زمين‌شناسي، اقليمي و هيدرولوژي است. با‌اینکه ارتباط مشخصي بين پراكنش اين گونه با جهت‌های جغرافيايي وجود ندارد و به‌تقريب در تمام جهات پراكنش دارد، ولي به‌دلیل سرشت نورپسندي خود، در شيب‌هاي20 تا 60 درصد جنوبي و غربي، تمايل بيشتري براي تشكيل تيپ با ساير گونه‌هاي جنگلي از قبیل بنه(Pistacia atlantica) و کیکم(Acer monspessulanum)دارد(شکل3). از مهم‌ترین گونه‌های درختچه‌ای همراه ارس در این رویشگاه می‌توان به تنگرس(Amygdalus lycioides)، شن/پلاخور(Lonicera iberica)، شیرخشت(Cotoneaster nummularioides)، راناس(Cerasus microcarpa)، سیاه‌تلو(Paliurus spina-christi)، ریش‌بز(Ephedra major)، زرشک(Berberis vulgaris)، سنجدتلخ(Hippophae rhamnoides) و یاسمن‌زرد (Jasminiuum fruticans) اشاره کرد.
مهم‌ترین چالش‌های این رویشگاه، عبارتند از تغییر کاربری اراضی جنگلی، چرای مداوم دام در عرصه‌های جنگلی و آتش‌سوزی. آتش‌سوزی در این منطقه، مشکلاتی مانند کاهش ارزش منظر و ارزش‌های گردشگری، آسیب به خاک جنگل و جوامع گیاهی و جانوری را ایجاد کرده است، اما با‌توجه به رویش گونه ارس در مکان‌هایی كه سایر گونه‌ها توانایی استقرار، زنده‌مانی و رشد را ندارند و تحمل شرایط بسیار سخت رویشگاهی از قبیل دامنه‌های سنگی، سنگلاخی و آهکی در شیب‌های بسیار تند، این گونه نقش بسیار مهمی در تثبیت بستر دامنه‌ها، پایداری خاك، جلوگیری از فرسایش و تخریب خاك در مناطق كوهستانی دارد و می‌تواند به‌عنوان یکی از گونه‌های مهم در برنامه‌های احیاء بیولوژیکی در طرح‌های آبخیزداری و توسعه جنگل‌کاری در اراضی تخریب شده درنظر گرفته شود. از این‌رو، پیشنهاد می‌شود تولید و تکثیر این گونه (شکل 4) با هدف توسعه جنگل‌كاری، احیاء جنگل‌های مخروبه و توسعه رویشگاه‌های باارزش آن، توسط سازمان‌های اجرایی مورد توجه قرار گیرد.
شکل 1- رویشگاه ارس کندرق خلخال (عکس: یونس رستمی‌کیا، مردادماه 1399)
شکل 2- نهال نورسته ارس در پناه تخته‌سنگ در رویشگاه کندرق خلخال (عکس: یونس رستمی‌کیا، تیرماه 1401)
شکل 3- آمیختگی ارس با سایر گونه‌های پهن‌برگ در دامنه جنوبی رویشگاه کندرق (عکس: یونس رستمی‌کیا، بهار 1400)
شکل 4- تولید نهال گلدانی ارس در ایستگاه تحقیقات کندرق خلخال (عکس: دولت محمدی، تابستان 1398)
