معرفی جنس‌ها و گونه‌های مهم مرتعی ایران

علیرضا افتخاری، استادیار بخش تحقیقات مرتع

8- جنس  Astragalus

این جنس به لحاظ گونه بزرگترین جنس در کشور بوده و به لحاظ پراکنش نیز در کنار درمنه به عنوان بزرگترین جنس‌های گیاهی در کشور مطرح هستند. از جنس گون 844 گونه گياه چند ساله و یک‌ساله در کشور رشد مي‌کند که در سراسر ایران پراکنده‌اند. ده درصد فلور ایران و 18 درصد سطح کشور را گون‌ها تشکیل می‌دهند. برای سهولت در شناسایی گونه‌های این جنس آنها را در هشت زیر جنس (Subgenus) و 85 بخش (Section) قرار می‌دهند. از این جنس 527 گونه انحصاری (Endemic) در کشور وجود دارد و این یعنی 65 درصد گون‌ها بومی ایران هستند به نحویکه ایران را باید یکی از مراکز گونه‌زایی گون در دنیا دانست. پراکندگی جغرافیایی گون تقریبا به وسعت ایران بوده و به غیر از سواحل دریای خزر و دریای عمان و خلیج فارس در بقیه مناطق کشور به خصوص در ارتفاعات کوهستانی البرز و زاگرس رشد دارند. 213 گونه چوبی از گون‌ها داریم که 159 گونه آنها انحصاری ایران هستند. 631 گونه علفی از گون داریم که غالبا مورد تعلیف دام هستند و 430 گونه آن انحصاری ایران است. از گون‌های علفی 350 گونه دایمی و مابقی یک‌ساله هستند.  گونه نتر (A. Squarrosus) یکی از با ارزش‌ترین گونه‌های جنس گون می‌باشد که در مناطق بیابانی ایران پراکنش را دارد. گونه گون گزی یا گز خوانسار (A. adscendens) از گونه‌های چوبی مناطق کوهستانی است که فقط در رشته کوههای زاگرس دیده می شود و در البرز یافت نمی‌شود. گونه گون پنبه‌ای (A.gossyoinus) از گونه‌های چوبی این جنس می‌باشد که در رشته کوههای البرز و زاگرس دیده می‌شود و کتیرای بسیار مرغوب از نوع مفتولی سفید رنگ دارد. گونه یونجه طلایی (A. effusus) نیز از گونه‌های علفی و خوشخوراک این جنس می‌باشد که در رشته کوههای البرز و زاگرس دیده می‌شود. گونه‌های (A.susianus) و (A. Brachycalyx) نیز گونه‌های مهاجم از جنس گون می‌باشند. در بسیاری از مراتع نیمه استپی کشور که فشار چرا باعث کاهش گونه‌های گندمی شده است گون‌ها به خوبی جایگزین گونه‌های گندمی شده‌اند و حفاظت از آب و خاک را در این مناطق بر عهده گرفته‌اند. گونه‌‌هاي مختلف جنس گون در مراتع قشلاقی، میان بند و ییلاقی رشد مي‌کنند و به جهت حفاظت خاک (خصوصا گونه‌های چوبی) و تامین علوفه نقش (خصوصا گونه های علفی) نقش مهمی در مراتع کشور دارند. برخی دیگر از گونه‌های این جنس به طور محدود در یک یا دو استان پراکنش دارند. مثلا گونه (A. brevidens) از گونه های دیگر این جنس است که در خراسان رضوی و شمالی رشد می‌کند و یا گونه گون گچی(As. frida) که تنها در منطقه افتر سمنان رشد می‌کند و لذا به عنوان یک گونه انحصاری محلی(Local Endemic) مطرح است که چنین گونه‌هایی بسیار با ارزش هستند. گونه‌های جنس گون کاربردهای مختلفی از جمله ارزشهای حفاظتی، علوفه‌ای، صنعتی و دارویی دارند. به طور مثال حدود 40 گونه گون چوبی در کشور داریم که کتیرا تولید می‌کنند و یا ریشه گون شنی (A. kahiricus) برای درمان آلزایمر مناسب است (معصومی،1365)، (معصومی،1368)، (معصومی،1369)، (معصومی،1372)، (معصومی،1374)، (معصومی،1379)، (معصومی،1382)، (مقیمی،1384) و (مظفريان،1386).