محمد متینی‌زاده
عضو هیئت علمی، بخش تحقیقات جنگل، موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور
بارانک (Sorbus torminalis) یکی از گونه های ارزشمند و نادر در جنگلهای هیرکانی است که از آستارا تا گلیداغی از ارتفاع۱۷۰ تا ۲۷۰۰ متر از سطح دریا پراکنش دارد (شکل ۱). پراکنش این گونه در دنیا شامل شرق، مرکز و جنوب اروپا، شمال‌شرقی افریقا و جنوب‌شرقی آسیا است. بارانک نسبت به نور مستقیم خورشید و کمبود موقت آب در خاک مقاوم است، بنابراین می تواند گونه‌ای مناسب برای جنگل‌کاری در مناطق گرم و خشک باشد.
شکل۱- نمایی از رویشگاه بارانک در جنگل تحقیقاتی خیرودکنار (عکس: محمد متینی‌زاده، فروردین ۱۳۹۲)
با توجه به اهمیت این گونه در جنگل های هیرکانی، می توان با گسترش جنگل‌کاری این گونه در طرح های جنگل‌داری، شرایط احیای آن را فراهم آورد. امروزه استفاده از تکنیک های مختلف برای افزایش زنده مانی و استقرار گونه های درختی و درختچه ای یکی از ضرورت های جنگل‌کاری محسوب می شود. یکی از مهم‌ترین فناوری ها در این زمینه، استفاده از قارچ های میکوریز است. این قارچ‌ها موجودات همزیست با ریشه گیاهان هستند که در بهبود ساختار خاک و حاصل‌خیزی آن نقش بسیار حیاتی دارند. در اثر رشد هیف قارچ‌های آربوسکولار درون خاک، ساختار اسکلتی تولید می‌شود که اجزای خاک را در کنار یکدیگر نگه داشته و باعث بهبود ساختار خاک می‌شود. درواقع، در این نوع همزیستی، نه‌تنها گیاه مواد معدنی مورد نیاز خود به‌ویژه نیتروژن و فسفر را از قارچ می‌گیرد، بلکه مقاومت آن هم به خشکی، بیماری و دماهای بیشینه و کمینه افزایش می‌یابد. قارچ‌های میکوریز آربسکولار برای تأمین کربن کاملاً وابسته به گیاهان بوده و گیاهان در مقابل دریافت مواد غذایی از قارچ، ۲۰ درصد از کربن تثبیت شده در فرآیند فتوسنتز را در اختیار آنها قرار می دهند.
در همین راستا، پروژه “ارزیابی همزیستی میکوریز آربسکولار چند گونه مختلف درختی و درختچه‌ای جنگلهای هیرکانی (فاز اول و دوم) و تولید نهال‌های میکوریزی دو گونه ملج و بارانک” توسط بخش تحقیقات جنگل انجام شد. هدف از این پروژه، تولید نهال های گونه‌های بومی میکوریزی به‌عنوان یک ابزار فناوری موفقیت‌آمیز برای کمک به ترمیم اکوسیستم‌های تخریب‌شده بود (شکل ۲). در این پژوهش از قارچ‌های همزیست با بارانک برای تولید نهال های میکوریزی آن استفاده شد.
شکل ۲- نمونه برداری از ریزوسفر بارانک (عکس: محمد متینی‌زاده، فروردین ۱۳۹۲)
آزمایشات انجام شده بر روی نهال های میکوریزی تولید شده در پروژه (شکل ۳) نشان داد که همزیستی میکوریزی باعث افزایش رشد نهال های بارانک شد. قارچ های میکوریزی قادرند با افزایش سطح جذب ریشه و تحریک ریشه زایی، بیشتر مواد غذایی موجود در خاک را در اختیار گیاه قرار داده و همچنین می توانند با افزایش قطر و حجم ریشه، باعث افزایش پنجه دوانی گیاه در خاک شوند و استقرار و بقای آن را بهبود بخشند. این مسئله نشان‌دهنده جایگاه ویژه قارچ های میکوریز در حفاظت از گونه های گیاهی بومی در برنامه های احیا و مدیریت جنگل های هیرکانی بوده و می توان آن را به‌عنوان راهکاری مناسب و کاربردی برای افزایش رشد و زنده‌مانی گونه های جنگلی قلمداد کرد.
شکل ۳- تولید نهال های میکوریزی بارانک (عکس: محمد متینی‌زاده، خرداد۱۳۹۳)
