هشتمین نشست شورای راهبردی خاک با حضور اعضای آن مهندس اکبری معاون آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی، دکتر بازرگان معاون تحقیقات، آموزش و ترویج وزارت جهاد کشاورزی، دکتر مؤیدی رئیس مؤسسه آموزش و ترویج کشاورزی، دکتر جلیلی رئیس مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، دکتر اسدی رحمانی رئیس مؤسسه خاک و آب، دکتر نیک کامی رئیس پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری، دکتر گرجی رئیس انجمن علوم خاک ایران، دکتر میرزاوند مدیر کل دفتر امور خاک کشاورزی وزارت جهاد کشاورزی، دکتر گرشاسبی معاون آبخیزداری، امور مراتع و بیابان سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور، دکتر جزی مدیر کل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور در صبح دوشنبه 12 آبان در مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور برگزار شد.
در یکی از دستورهای این نشست دکتر جلیلی با موضوع “خاک و اکوسیستم‌های طبیعی“ به ایراد سخنرانی پرداختند.
نگاه به خاک از دو منظر عرصه‌های طبیعی و محیطهای کشاورزی
ایشان در ابتدا با برشمردن لزوم توجه به خاک از دو منظر عرصه‌های طبیعی و محیطهای کشاورزی، به تفاوت‌های این دو نگاه اشاره کردند. اینکه ما در محیطهای کشاورزی خاک را به‌عنوان محیط کشت در نظر داشته که با توانایی مدیریت متغیرهای آن، به‌ترتیب تقویت، اصلاح و حفاظت آن را برنامه‌ریزی می‌کنیم. در حالی که در عرصه‌های طبیعی نگاه‌مان به خاک به‌عنوان بستر رویش است که باید با شناخت متغیرهای آن و الزام سازگاری با آنها، به طور جدی به دنبال به‌ترتیب حفاظت احیا و تثبیت آن باشیم.
اهمیت لایه‌های بالایی خاک در نگه داشت توالی و تواتر گیاهان
دکتر جلیلی با توجه دادن اعضا به اهمیت بانک بذر خاک و پژوهش‌های انجام‌شده در این خصوص، بیان کردند که بانک بذر خاک به‌طور عمده نمایندگی ظرفیت تنوع گونهای گیاهی فاز اول فرآیند توالی و تواتر اکوسیستم را به عهده داشته و بذرها در دو لایه صفر تا پنج (معرف بانک بذر موقت) و پنج تا 10 (معرف بانک بذر دائم) می‌توانند به‌عنوان مثال در بیابان‌ها تا ده‌ها سال بمانند و منتظر بهبود شرایط شوند. بنابراین واضح است هنگامی که با تغییرات کاربری مختلف، خاک را برهم زده و دگرگون می‌کنیم، گویی صدها گونه را پیش از شناسایی به دریا ریخته‌ایم. ایشان با ارزیابی نتایج پژوهش بانک بذر خاک در اکوسیستم های استپی، نیمه استپی و علفزار در 48 سایت ایران، اشاره کردند که در بیشتر سایت ها بین بانک بذر خاک و پوشش گیاهی فقط 30 تا40 درصد شباهت وجود دارد. در استانهای شمالی، شمال غرب و غربی بانک بذر خاک غنیتر از استانهای مرکزی، شرقی و جنوبی است. ضمن آنکه غنای بانک در استانهای یزد، کرمان، هرمزگان و سیستان و بلوچستان کمتر از سایر استانها است.
خاک در محیط های طبیعی، ظرفیت تنوع زیستی و سیستم‌های همزیستی
رئیس مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور در قسمت دیگری از سخنرانی خود به پژوهش‌هایی جدیدتر در دنیا و مؤسسه در حوزه خاک اشاره کرده و با قلمداد کردن خاک به‌عنوان محیطی بسیار ناشناخته در جهان دانش امروز، چند نمونه از پژوهش‌هایی که از دو دهه پیش در خصوص میکروارگانیسم‌های خاک در مؤسسه آغاز شده را ذکر کردند. که قارچ‌های میکوریزی آربسکولار، قارچ‌های اکتومیکوریز و گروه‌های مختلف میکروبی از آن جمله بودند و بیان داشتند که شبکه‌ای که میان آنها و گیاهان در هر رویشگاه تشکیل می‌شود برای ادامه حیات گونه‌های گیاهی و میکروارگانیسمی موجود در آن بسیار حائز اهمیت است. جدای از شناخت میکروارگانیسم‌ها، پژوهش‌هایی که در زمینه استفاده از شاخص‌های زیستی خاک برای ارزیابی توان رویشگاه‌ها، مدیریت‌های محیط های طبیعی و همچنین اثرات مخاطرات طبیعی و انسانی بر خاک، از دیگر موارد بیان شده توسط ایشان بود.
دکتر جلیلی در جمع‌بندی این قسمت با تأکید بر آنکه خاک به‌عنوان بستر رویش و یک اکوسیستم که ظرفیت بالای تنوع زیستی و چرخه حیات را دارا است، اشاره کردند که نادیده گرفتن آن، زمینه زوال اکوسیستم را فراهم می‌کند. بنابراین لازم است با شناخت دینامیک و مکانیزم فعالیت میکروبی خاک و نقش متغیرهای مختلف، از شاخص‌هایی چون ماده آلی، تولید میکروبی (Biomass)، تنفس میکروبی و فعالیت آنزیم‌ها بسته به اهداف پایش بهره برد.
استفاده از میکروارگانیسم‌ها به‌عنوان فناوری تازه برای افزایش زنده مانی و استقرار گونه‌های گیاهی در مناطق نیمهخشک
عضو شورای راهبردی خاک در ادامه با اشاره به وجود دو عامل خشکی و کمبود مواد غذایی در عرصه‌های طبیعی، ضمن برشمردن فواید همزیستی‌های موجود در طبیعت برای گیاهان و ذکر نتایج پژوهش‌های انجام‌شده برای شناخت همزیستی با گونه‌های جنگلی، مرتعی، بیابانی و دارویی، موفقیت‌های مؤسسه را در به‌کارگیری فناوری استفاده از میکروارگانیسم‌ها از جمله قارچ‌های میکوریزی آربسکولار برای توانمندسازی نهال‌ها در انتقال به رویشگاه‌های آسیب‌دیده را بیان داشتند.
پایش عرصه‌های طبیعی
رئیس مؤسسه با توجه به انجام طرح پایش عرصه‌های طبیعی در ایران توسط پژوهشگران بخش‌های مختلف جنگل، مرتع و بیابان مؤسسه، هدف از اجرای آن را ارزیابی مداوم اثر پدیده تغییر اقلیم و دخالت انسان در اکوسیستم‌های طبیعی کشور دانستند و اشاره کردند که در این کار سترگ، هر سال و به‌طور دایمی در سایت‌های ثابت، شاخص‌های مربوط به اکوسیستم از جمله تغییرات کمی و کیفی خاک و شاخص‌های بیابان‌زایی و تخریب سرزمین، دینامیک تنوع زیستی خاک و ظرفیت تولید آن ارزیابی شده و در بانک داده‌های پایش نگهداری می‌شوند.
کیفیت و زوال رویشگاه‌ها و اکوسیستم‌ها
دکتر جلیلی در این مبحث، با اشاره به تأثیر کیفیت رویشگاه از جمله دسترسی آن به رطوبت در توزیع ظرفیت ژنتیکی، به عواملی اشاره کردند که شرایط زوال خاک و اکوسیستم را فراهم می‌کند. ایشان با مثال قرار دادن اکوسیستم زاگرس، عواملی چون حضور دام و زراعت در زیراشکوب جنگل، چرای مفرط دام در مراتع، تغییر کاربری عرصه‌های طبیعی فشار مضاعف باغبانی برای کاشت در اراضی شیب‌دار، تغییر اقلیم و افزایش دما، فرسایش آبی خاک در زاگرس به خاطر شرایط کوهستانی و از بین رفتن پوشش گیاهی زیر اشکوب را ذکر کردند. رئیس مؤسسه، بحران اکولوژیک در اکوسیستم زاگرس را به دلایل ازبین رفتن یکپارچگی رویشگاه‌های جنگلی و مرتعی، کاهش شدید ظرفیت اکولوژیک بستر رویشگاه (خاک و پوشش زیراشکوب)، کاهش شدید ظرفیت نگهداری آب، عدم امکان استقرار زادآوری در بستر جنگل دانسته و اظهار داشتند که در کل شیفت زادآوری دانه‌زاد به شاخه‌زاد عامل اصلی زوال اکوسیستم زاگرس است بخاطر اینکه انتقال ژن و تحول ژنتیکی به نسل بعدی صورت نمی‌پذیرد در نتیجه پیر شدن درختان موجود و از بین‌رفتن انعطاف ژنتیکی در مقابله با متغیرهای محیطی مثل پدیده تغییر اقلیم، خشکسالی، آتش‌سوزی و بیماری‌ها به‌تدریج درصد تاج پوشش جنگلی را تقلیل داده و در نهایت آن را از بین می‌برد.
بسته راهبرد پیشنهادی برای زاگرس
رئیس مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور در پایان سخنرانی خود، نیازهای ملی برای برون‌رفت از زوال زاگرس را برشمردند: اعمال حاکمیت ملی بر عرصه‌های جنگلی و مرتعی (کاداستر و تدوین طرح‌های جنگلداری و مرتعداری)
حذف کامل زراعت زیراشکوب و چرای دام در جنگل، اعمال رویکرد حفاظتی و توسعه ذخیره‌گاه‌ها، مناطق حفاظتی و قرق (این رویکرد کم هزینه‌ترین و طبیعی‌ترین روش احیا است)، تقویت و مدرن‌سازی گارد حفاظتی و کنترل آتش‌سوزی، جذب رطوبت در مقیاس رویشگاهی و انجام فعالیت‌های ترمیمی، برنامه غنی‌سازی جنگل با تکیه بر محاوط بذری و باغ بذر، پیگیری برنامه توسعه جنگلها و احیای مراتع.
