زوال گزستان های کرانه زرینه رود در اثر برداشت بی رویه شن و ماسه

سارا تیموری¹، جلال هناره² فاطمه احمدلو¹،

عضو هیات علمی بخش تحقیقات صنوبر و درختان سریع الرشد

عضو هیات علمی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی آذربایجان غربی

اکوسیستم‌های ارزشمند کران‌رودی به شکل نوار باریکی طی زمان در حاشیه رودخانه‌ها مستقر شده اند. شرایط حاکم بر خاک و هیدرولوژی حاشیه رودخانه سبب شکل­گیری نوع ویژه ای از رویشگاه شده است که ویژگی­های متفاوتی را از اراضی مجاور خود نشان می­دهند. رودخانه زرینه رود از استان کردستان به آذربایجان غربی وارد شده و به دریاچه ارومیه می­ ریزد. با حرکت از ارتفاعات به سمت دریاچه ارومیه از تراکم پایه های بید کاسته شده و جست گروه های گز افزایش می یابند به طوری که با نزدیک شدن به دریاچه تیپ خالص گز (Tamarix sp.) قابل مشاهده است.

 یکی از معضلات محیط زیستی تهدید کننده اکوسیستم های مستقر در حاشیه رودخانه ها برداشت بی رویه و اغلب غیر مجاز شن و ماسه می باشد. ایجاد حفره در بستر رودخانه‌ها در اثر برداشت شن و ماسه با ایجاد اختلال در سیستم هیدرولوژیک آب­های سطحی و زیرسطحی و تغییر در تراز آنها تعادل اکوسیستم­های متاثر را بر هم می­زند. این حفره­ ها در اثر برداشت و یا به منظور رسوب شن و ماسه و برداشت­ های آتی، توسط بهره ­برداران ایجاد می­شوند. با استخراج شن و ماسه از حفره­ ها و تعدد ایجاد آنها عمق افزایش یافته و خط تراز بستر رودخانه­ ها تغییر می­کند. گیاهان مستقر در حاشیه رودخانه­ از جمله توده­ های گز به شدت به جریانات آب­های سطحی و زیر سطحی وابسته هستند. رودخانه زرینه‌رود در جنوب استان آذربایجان غربی به عنوان یکی از مهم‌ترین رودخانه‌های تامین کننده آب دریاچه ارومیه است و نقش مهمی در امنیت زیستی منطقه دارد. حاشیه رودخانه زرینه ­رود شاهد ایجاد این حفره ­ها و یا حوضچه­ های عمیق و وسیع در سرتاسر مسیر خود می­باشد که هنگام پایین آمدن سطح آب رودخانه، بر روی تصاویر ماهواره­ای قابل مشاهده هستند (شکل 1).

شکل 1- نمایی از حوضچه ­های ایجاد شده در اثر برداشت شن و ماسه در حاشیه رودخانه زرینه ­رود

در چنین شرایطی آب در دسترس ریشه گیاهان به تدریج کاهش می­یابد. از سوی دیگر خالی شدن محیط اطراف ریشه در اثر تخلیه و فرسایش منجر به بیرون زدگی ریشه ­ها از خاک شده است. در این مناطق می­توان شاهد آشفتگی در استقرار پایه­ های گز بود، به صورتی که پایه‌های قدیمی بر سطح بالاتری به نسبت اراضی مجاور آن که مورد تخریب (برداشت ماسه) گرفته ­اند مستقرشده و گونه‌های جوان‌تر با خطر خشکیدگی مواجه هستند (شکل 2).

شکل 2- خشکیدگی سرشاخه ­های گز و زوال تدریجی اکوسیستم­های گز کران­رودی (عکس از سارا تیموری)

در کنار خشکیدگی پایه­ های قدیمی گز، زادآوری انبوه این درختان در حاشیه حوضچه­ های ایجاد شده نیز مشاهده می­شود (شکل 3). در حقیقت با تغییر در رژیم هیدرولوژیک، تغییرات بنیادی در این اکوسیستم­ها رخ داده و می­تواند منجر به ناپایداری حاشیه رودخانه­ ها و زوال درختان چندین ده ساله و جوان شدن پوشش گیاهی منطقه گردد.

شکل 3- خشکیدگی گز چندده ساله (سمت چپ) به دلیل تغییر تراز آب و زادآوری دانه ­زاد و شاخه­ زاد (سمت راست) در حاشیه حوضچه ­های ناشی از گودبرداری (عکس از سارا تیموری)

با توجه به ارزش‌های حفاظتی و محیط‌زیستی بالای جنگل‌های کران‌رودی و همچنین نقش گزستان­های متراکم حاشیه رودخانه زرینه‌رود در تثبیت حاشیه رودخانه و مقابله با انواع فرسایش‌، در صورت تداوم وضعیت موجود در برداشت شن و ماسه، آتش­سوزی و همچنین دامداری بیشتر از ظرفیت، زوال توده­های گز می‌تواند در آینده‌ای نزدیک به یکی از بزرگترین معضلات محیط‌زیستی منطقه شمال غرب کشور در کنار خشکیدگی دریاچه ارومیه تبدیل گردد.