رویشگاه جنگلی بادام وحشی کره‌بس در استان چهارمحال و بختیاری

محمدکاظم پارساپور¹، یعقوب ایران‌منش²

1. پژوهشگر پسادکتری، بخش تحقیقات منابع طبیعی، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزي و منابع طبیعی چهارمحال و بختیـاري

2.عضو هیئت‌علمی، بخش تحقیقات منابع طبیعی، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزي و منابع طبیعی اصفهان

گرچه جنگل‌های حوزه رویشی زاگرس در زمره جنگل‌های تجاری با نقش تولید چوب صنعتی به‌­شمار نمی‌روند، اما از نظر مسائل محيط‌­زيستي، پایداری منابع آب و خاك، پناهگاه حيات وحش، توليد اکسیژن، ترسیب کربن و سایر خدمات اکوسیستمی نقش انكارناپذيري در پايداري بوم‌سازگان و معيشت ساكنان اين مناطق ايفا می‌کنند. این جنگل‌ها برخلاف جنگل‌های هیرکانی كه در بسياري از مناطق به‌صورت انبوه و فشرده ديده می‌شوند، به‌­تقريب پراكنده و تنك هستند و بیشتر از گونه‌های بلوط و سایر گونه‌های همراه آن مانند بنه، محلب، داغداغان، گلابی وحشی، کیکم، ارس، شن، انواع بادام‌ وحشی و غیره تشكيل شده‌اند. طی دهه‌های اخیر، سطح و کیفیت این جنگل‌ها به‌دلیل بهره‌برداری‌های غیراصولی و تخریب‌های متمادی، کاهش پیدا کرده است، بنابراین احیا جنگل‌های زاگرس از ضروریات است .

بادام وحشی با دامنه اکولوژیک وسیع و تنوع ژنتیکی زیاد، یکی از رستنی‌های پیشگام برای احیا و غنی­‌سازی جنگل‌های زاگرس به­‌شمار می­‌رود. گونه­‌های مختلف این جنس در بخش كوهستاني منطقه ايرانی- توراني در مركز، شرق و غرب كشور گسترش یافته‌اند. از 36 گونه بادام كه در دنيا وجود دارد، 32 گونه آن در ايران شناسايي و 12 گونه در منطقه زاگرس مركزي پراکنش دارند.

رویشگاه جنگلی کَره‌بس

این رویشگاه، با مساحت 506/7 هكتار در شهرستان خان­میرزا از توابع استان چهارمحال و بختیاری، در60 كيلومتري جنوب شهرستان بروجن و 110 كيلومتري جنوب غرب مركز استان (شهركرد) و در حدفاصل طول شرقي ״9 ׳ 10 ْ 51 تا ״42 ׳ 12 ْ 51 و عرض شمالي ״58 ׳32 ْ 31 تا ״45 ׳35 ْ 31 قرار دارد و یکی از مهم‌­ترین و باارزش‌ترین رویشگاه‌­های طبیعی و منحصربه‌فرد بادام جنگلی در این استان است (شکل‌های 1 تا 3). ميانگين بارندگي سالانه منطقه 584/9 میلی‌متر، ميانگين درجه حرارت سالانه 10 درجه سانتيگراد، بيشترين درجه حرارت روزانه 31/5 درجه سانتيگراد (مردادماه) و كمترين درجه حرارت روزانه 10/5- درجه سانتيگراد (دي‌ماه) است. همچنين، تعداد روزهاي خشك سال در منطقه مورد مطالعه، 120 روز است (اوایل خرداد تا پايان شهريور). این منطقه جنگلی به‌­دلیل شرایط اقلیمی مناسب و تنوع زیستی غنی، میزبان 4 گونه اصلی بادام وحشی (Prunus scoparia, P. aracbia, P. haussknechtii, P. elaeagrifolia) است. گونه‌های P. scoparia و P. arabica به­‌دلیل حساسیت کمتر نسبت به تغییرات محیطی و ایمنی بیشتر نسبت به آفات، بیماری و خشکیدگی، سازگاری زیادی با شرایط خاص زاگرس دارند و در عرصه‌های وسیعی حضور دارند، ولی گونه‌های P. haussknechtii وP. elaeagnifolia حساس‌تر هستند و در مناطقی ­که رطوبت و عمق خاک بیشتر و دما کمتر است، گسترش یافته‌­اند. درمجموع، می­‌توان گفت این گروه از بادام‌ها، قابلیت کشت زیادی دارند و تمام مناطق جنگلی استان، اعم از جنگل­‌های بلوط، بنه، بادام و ارس‌زارها برای استقرار و کشت این گونه­‌ها کاملاً مناسب هستند.

شکل 1- رویشگاه جنگلی کره‌بس (عکس: محمدکاظم پارساپور، شهریور 1403)

شکل 2- درختچه‌های بادام در رویشگاه جنگلی کره‌بس (عکس: محمدکاظم پارساپور، شهریور 1403)

شکل 3- درختچه بادام در رویشگاه جنگلی کره‌بس (عکس: محمدکاظم پارساپور، شهریور 1403)

این رویشگاه‌، نقش مهمی در حفظ تعادل اکولوژیکی و اقتصادی منطقه ایفا می‌کند. با این‌حال، توسعه صنعتی و فعالیت‌های انسانی به‌ویژه احداث سنگ‌شکن‌ها، تهدیدی جدی برای این اکوسیستم‌ منحصربه‌­فرد است (شکل 4). این اثرات شامل تخریب مستقیم پوشش گیاهی، تغییرات زیستگاه، کاهش کیفیت خاک و آب و کاهش تنوع زیستی است. حفظ این رویشگاه با‌ارزش، نه‌تنها به­‌دلیل مسائل محیط‌­زیستی، بلکه به­‌دلیل ارزش­‌های اقتصادی و فرهنگی، بسیار حائز اهمیت است؛ بنابراین، اقدامات مدیریتی فوری و جلب مشارکت جوامع محلی به‌منظور مقابله با تهدیدات ناشی از فعالیت‌های مخرب انسانی، جلوگیری از گسترش تخریب و حفظ این میراث طبیعی ارزشمند برای نسل‌های آینده ضروری است.

شکل 4- تخریب رویشگاه جنگلی کره‌بس (عکس: محمدکاظم پارساپور، شهریور 1403)