محمد محمودی، رئیس گروه بانک ژن منابع طبیعی ایران در گفتوگوی ویژه با روابط عمومی مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور و به مناسبت هفته پژوهش، ضمن تشریح سیمای کلی تنوع گیاهی ایران، به اهمیت و ضرورت حفاظت از تنوع زیستی، چالشهای مربوطه همچنین، ظرفیتها، وظایف، اهداف، دستاوردها و جایگاه بانک ژن منابع طبیعی ایران در مسیر حفاظت از تنوع زیستی کشور و حفظ ذخایر ژنتیکی غیرقابلجایگزینی، پرداخت.
به گزارش روابط عمومی مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، محمد محمودی، در ابتدا با اشاره به اقالیم متنوع در کشور گفت: ایران کشوری وسیع و از نظر اقلیمی، بسیار متنوع است. براساس تقسیمات جغرافیای گیاهی، ایران به سه ناحیه رویشی شامل: نواحی ایران-تورانی، صحرایی-سندی و حوزه اگزین-هیرکانین تقسیم میشود. وی افزود: ایران به دلیل تنوع توپوگرافیکی، زمینشناختی و اقلیمی، از نظر تنوع گونهای، غنی است ضمن اینکه بسیاری از گونههای فلور ایران، انحصاری هستند. بیش از 8000 تاکسون از گیاهان آوندی (متعلق به حدود 7500 گونه) در ایران رویش دارند، كه حدود 30درصد آنها، گونههای انحصاري هستند. حدود 88درصد از گونههای انحصاری ایران مربوط به ناحیه ایران- تورانی است و سهچهارم از آنها در مناطق کوهستانی رویش دارند. وجود ۲1 جنس تکگونهای انحصاری نشان از اهمیت ویژه کشورمان از نظر ذخایر ژنتیکی منحصربهفرد دارد.
وی در ادامه، به ضروت و اهمیت بحث تنوع زیستی پرداخت و افزود: تنوع زیستی و مخاطرات مربوط به آن، در دنیای امروز یکی از چالشهای مهم بشری است. به دلیل نقشی که تنوع زیستی در پایداری اکوسیستمها، امنیت غذایی، بهداشت، سلامت، اقتصاد و صنعت دارد، حفاظت از آن ضرورتی فوری و انکارناپذیر است. به این منظور شناخت تنوع ژنتیکی منابع طبیعی و حفاظت از آن در داخل زیستگاههای طبیعی و خارج از آن، از اولویتهای ملی مهم و در عین حال وظیفهای بینالمللی است. وی ادامه داد: متأسفانه تعداد گونههاي گياهي در معرض خطر انقراض در ایران بهشدت رو به افزایش است. در چند دهه اخیر، افزایش فشارهای انسانی شامل: چرای بی رویه، قطع درختان جنگلی، جنگلکاری، کشت انبوه در کشاورزی، خشکاندن تالابها و توسعه صنعتی تاثیر مهمی بر رشد، بقاء و پراکنش گونههای بومی بهویژه گونههای نادر و انحصاری داشته است. در حال حاضر، بسیاری از گونههای گیاهی ایران، بهویژه گونههای انحصاری، به درجات مختلف در معرض تهدید انقراض قرار دارند.
رئیس گروه بانک ژن منابع طبیعی ایران درباره اهداف تأسیس این بانک اظهار داشت: از مهمترین اهداف تأسیس بانک ژن منابع طبیعی میتوان به: جمعآوری بذرهای گیاهان ایران به ویژه گونههایی انحصاری و نادر؛ حفاظت از بذور جمعآوری شده؛ شناسایی و پایش تنوع ژنتیکی؛ احیا و ارزیابی بذرهای موجود در بانک ژن؛ مستندسازی و مدیریت دادههای مرتبط با بذر گیاهان منابع طبیعی ایران و مبادله مواد ژنتیکی به منظور پژوهش و در مواری بهرهبرداری از آنها، اشاره کرد.
محمودی در ادامه به مهمترین کارکرد این بانک یعنی”جمعآوری بذر” اشاره کرد و افزود: جمعآوري گیاهان منابع طبیعی بهویژه گیاهان انحصاری و نادر و نگهداري آنها در محلي امن و مطمئن (بانك ژن منابع طبیعی ایران)، برای جلوگيري از انقراض كامل اين گياهان، یکی از اهداف مهم مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور است. وی ادامه داد: تهيۀ فهرست گیاهان نادر و انحصاري در استانهاي مختلف و تعيين محل پراكنش دقيق آنها با استفاده از منابع گیاهشناسی، شناسايي مناطق اكولوژيك مختلف در هر استان، شناسایی و معرفي گونههاي نادر در هر استان، جمعآوري بذر و نمونههاي هرباريومي و انتقال آنها به محل بانك ژن و هرباریوم مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، بر اساس شرايط و روشهاي معمول در تكنولوژي و نگهداري بذرها در زمانهاي طولانی، از مهمترين فعالیتهای مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع بهشمار میآیند.
محمودی افزود: جمعآوری بذر گیاهان طی فرآیندی پرهزینه و دشوار و بر اساس روشی استاندارد انجام میشود. جمعآوری بذر به روش علمی به گونهای صورت میگیرد که ضمن حفظ تنوع ژنتیکی نمونه بقاء جمعیتهای گونههای گیاهی بهخطر نیفتد.
رئیس گروه بانک ژن منابع طبیعی ایران در ادامه، به نتایج و دستاوردهای بانک ژن از بدو تأسیس پرداخت و اظهار داشت: از ابتداي تأسيس بانک ژن منابع طبيعي تا سال 1397، در قالب طرحهاي جمعآوري بذر گياهان مرتعي، دارويي و جنگلي، حدود 47000 نمونه بذر گياهي شامل 860 جنس و 3500 گونۀ گياهي از استانهای مختلف ایران جمعآوري شده بود. از سال 1397 جمعآوري بذر با همکاری بخش گیاهشناسی مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور و به صورت کاملاً تخصصی ادامه پیدا کرد و اکنون بیشتر فعالیتهای جمعآوری بذر بر روی گیاهان انحصاری (اندمیک) و نادر متمرکز شده است. در حال حاضر بیش از 50 هزار نمونه بذر متعلق به حدود 4000 گونه، 935 جنس و 156 تیره در بانک ژن منابع طبيعي نگهداری میشوند که از این تعداد حدود 850 گونه، انحصاری ایران هستند.
وی در بخش دیگری از سخنان خود، به یکی دیگر از مأموریتهای بانک ژن اشاره کرد و با طرح بحث “پایش و احیای نمونههای حفاظت شده” افزود: در طول 31 سال فعالیت بانک ژن منابع طبیعی ایران، از ابتداي تأسيس تاکنون، هزینۀ بسیار زیادی در قالب طرحهاي مختلف، صرف شده است. محمودی ادامه داد: بذر، یک اندام زندۀ گیاهی است که در گونههای مختلف طول عمر متفاوتی دارد. گرچه خشک و منجمد کردن بذر باعث افزایش طول عمر آن میشود و سرعت فرایند پیری را کند میکند، اما بذرهای خشک نیز در نهایت در طول زمان از بین میروند. به همین دلیل در بانک ژن منابع طبیعی ایران، قدرت جوانهزنی بذرها بهصورت دورهای و در قالب طرح پایش، اندازهگیری میشود و در صورت کم شدن آن، بذرها در فرایند احیاء قرار میگیرند.
محمودی در کنار وظایف اصلی بانک به سایر ظرفیتهای بانک ژن منابع طبیعی ایران در حوزه همکاریهای پژوهشی و مبادله مواد ژنتیکی پرداخت و اظهار داشت: بانک ژن منابع طبیعی ایران تاکنون حدود 22 هزار نمونه بذر را در اختیار پژوهشگران و دانشجویان قرار داده و با دانشگاهها و مراکز تحقیقاتی اعم مؤسسات وابسته وزارت علوم و یا سازمان تات، همکاری داشته است.
رئیس گروه بانک ژن منابع طبیعی در ادامه این گفتوگو، به اهمیت جمعآوری اطلاعات در مورد ویژگیهای زیستی بذرهای اشاره کرد و اظهار داشت: تهیه و جمعآوری اطلاعات در مورد ویژگیهای زیستی بذرهای جمعآوری شده، نهتنها برای تسهیل در حفاظت استاندارد بذرهای وارده به بانک ژن منابع طبیعی ایران، بلکه بهعنوان منبعی برای پژوهشگران بسیار مهم است. در این راستا، طی پژوهشهایی شاخصهاي کاربردي بذرهای بانک ژن منابع طبيعي بررسی و تعیین میشود و اطلاعات به دست آمده درباره هر گونه در سایت دانشنامۀ بذر ایران، که از سال 1400 راهاندازی شده است، بارگذاری و در معرض استفاده عموم قرار میگیرد. وی افزود: دانشنامۀ بذر ایران، سایتی دو زبانه است و علاوهبر تصویر با کیفیت بذر هر گونۀ گیاهی، اطلاعاتی در مورد پارامترهای مختلف آن ارائه میکند. همچنین، تاکنون اطلاعات بیش از 300 گونه در سایت دانشنامۀ بذر ایران بارگذاری شده و به آدرس http://eseed.rifr-ac.ir قابل دسترس است.
محمودی در رابطه با ارزش ذخایر ژنتیکی بانک ژن منابع طبیعی ایران گفت: کمی بیش از یک درصد از خشکیهای جهان متعلق به ایران است و ایران با داشتن حدود ۷۵۰۰ گونه، سهمی 2.5 درصدی از تنوع گیاهان گلدار جهان را دارد. بنابراین، اعدادی که به عنوان هزینه تأسیس و نگهداری بانک ژن منابع طبیعی ایران با هدف حفاظت از تنوع زیستی گونههای گیاهی کشور انجام شده است در مقابل ارزش ذاتی تنوع زیستی و خسارات ناشی از کاهش آن، بسیار ناچیز و حتی قابل چشمپوشی است.
رئیس گروه بانک ژن منابع طبیعی ایران، در انتهای این گفتوگو، با اشاره به وضعیت موجود و برنامههای آتی این بخش افزود: بانک ژن منابع طبیعی ایران، یکی از مجموعههای موفق ذخایر ژنتیکی کشور است که تاکنون بیش از ۴۰% از گونههای گیاهی ایران و حدود 30% از گیاهان انحصاری ایران را جمعآوری و ذخیره کرده است که با توجه به قدمت فعالیت آن و با درنظر گرفتن محدودیتهای موجود، عملکرد بسیار قابل قبولی محسوب میشود. وی افزود: بانک ژن منابع طبیعی ایران در تلاش است که در آینده با ادامه فعالیت و توسعه ساختار و عملکرد خود تمام گونههای گیاهی ایران، با اولویت گیاهان انحصاری، نادر و درمعرض خطر انقراض را جمعآوری و حفاظت کند. جمعآوری و ذخیرهسازی نمونههای متعدد از جمعیتهای مختلف گونهها به منظور افزایش تنوع ژنتیکی، از برنامههای دیگر این مجموعه میباشد. محمودی در ادامه گفت: از آنجاییکه اطلاع از وضعیت زندهمانی و قوه نامیه نمونههای ذخیره شده مسئله بسیار مهم و ضروری است، پروژه پایش نمونهها، از سال 1400 آغاز شده و تاکنون حدود 7000 نمونه، ارزیابی شده است و یکی از برنامههای آینده در بانک ژن منابع طبیعی ایران، پایش کامل نمونهها و احیای نمونههای بذر زوالیافته است. برنامه احیا و ارزیابی بذرهای زوالیافته نیز از ابتدای سال 1402 آغاز شده و در آینده نیز ادامه خواهد داشت.
محمودی در ادامه تشریح برنامههای آتی این بانک، به پروژه “بکاپ بانک” نیز اشاره کرد و افزود: از دیگر برنامههای آتی بانک ژن منابع طبیعی ایران، تکمیل مجموعه پشتیبان و افزایش ایمنی مجموعه موجود برای اطمینان از امنیت ذخایر ژنتیکی است لذا، با توجه به اهمیت ذخایر ژنتیکی در سطح ملی، ایجاد نسخه پشتیبان از بانک ژن منابع طبیعی ایران از مدتها پیش درحال پیگیری بود که خوشبختانه در سال جاری عملیات اجرایی آن آغاز شد و بهزودی به بهرهبرداری خواهد رسید. همچنین برای بهبود روشها و فرایندها، تکنولوژیهای جدیدی مانند: دستگاه اشعه ایکس برای تشخیص سلامت بذر مورد نیاز است که در پی فراهم کردن آنها هستیم. همچنین، تکمیل و بهبود بانک اطلاعاتی، تکمیل دانشنامه بذر و گسترش همکاریهای بینالمللی از دیگر برنامههای آتی بانک ژن منابع طبیعی ایران است.
وی در انتها ابراز امیدواری کرد به منظور ادامه فعالیت بانک ژن منابع طبیعی ایران توجه ویژهای از سوی نهادهای ذیربط برای حمایت از طرحهای جمعآوری، حفاظت و احیاء بذر، ارتقای تجهیزات آزمایشگاهی و افزایش ضریب امنیت سختافزاری و نرمافزاری، بهعمل آید.
جهت دریافت اخبار در کانال ایتا مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور کلیک کنید.
