محمد بیرانوند
استادیار پژوهش، بخش تحقیقات جنگل‌ها و مراتع، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان کرمان، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی کرمان. پست الکترونیک: m.bayranvand@gmail.com
جنگلهای فلات مرکزی ایران که به نام ناحیه رویشی ایرانی- تورانی شناخته می‌شوند، با بارش کم، درجه‌حرارت زیاد و خاک شور، اکوسیستم‌هایی خشک و نیمه‌خشک هستند که نقش کلیدی در حفظ آب، خاک و حیات وحش این ناحیه دارند. به‌رغم پوشش گیاهی پراکنده، این جنگل‌ها تنوع چشمگیری دارند و ۶۹ درصد از فلور ایران را شامل می‌شوند. بخشی از این جنگل‌ها در استان کرمان پراکنش دارند که در ادامه به‌طور مختصر به آنها اشاره خواهد شد.
شکل 1- موقعیت جغرافیایی استان کرمان و نقشه منابع طبیعی استان
جنگلهای طبیعی استان کرمان
جنگلهای ناحیه رویشی ایرانی-تورانی به دو نوع جنگلهای بیابانی و کوهستانی تقسیم می‌شوند. جنگلهای بیابانی به‌طور عمده از گونههای درختی و درختچهای تاغ، گز و قیچ تشکیل شدهاند که به‌دلیل ویژگیهای ریخت‌شناسی خود مقاومت زیادی در برابر خشکی، گرما و شوری خاک دارند. درمقابل، جنگلهای کوهستانی به‌واسطه شرایط اکولوژیکی مطلوبتر، میزبان گونه‌هایی همچون ارس (Juniperus excelsa)، بنه (Pistacia atlantica)، بادام کوهی/تنگرس (Amygdalus scoparia) و زالزالک (Crataegus spp) هستند. در ادامه، برخی از رویشگاههای جنگلی شاخص استان معرفی میشود.
رویشگاه جنگلی ارس
گونههای ارس با داشتن پنج گونه اصلی در ایران، یکی از مهم‌ترین جنس‌های سوزنی‌برگ به‌شمار میروند که نقش اساسی در پایداری اکوسیستم‌های خشک و نیمه‌خشک را به عهده دارند. ارس به‌عنوان گونهای درختی، با سازگاری زیاد به شرایط سخت کوهستانی، از فرسایش خاک جلوگیری کرده و با بهبود کیفیت آن از طریق حفظ رطوبت و افزودن مواد آلی، به رشد سایر گیاهان و موجودات زنده کمک می‌کند. این گونه علاوه بر تاثیرگذاری بر خصوصیات خاک با تعدیل ریزاقلیم منطقه، شرایط مناسبی را برای زندگی سایر جانداران فراهم می‌سازد. یکی از مهم‌ترین رویشگاههای ارس در استان کرمان، ذخیرهگاه جنگلی ارس در منطقه گلوچار است که به‌دلیل تراکم زیاد درختان و استقرار موفق نهال‌ها، تحت حفاظت اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان قرار دارد. ویژگیهای این ذخیرهگاه نشان‌دهنده ظرفیت قابل توجه آن برای پایداری و تداوم این اکوسیستم جنگلی در آینده است (شکل 2).
شکل 2- ذخیرهگاه جنگلی ارس واقع در گلوچار شهرستان رابر در استان کرمان (عکس از نگارنده)
رویشگاه جنگلی بنه و بادام وحشی
در منطقه انجرک شهرستان بافت استان کرمان، که دارای اقلیم معتدل کوهستانی است، جنگلهای بنه و بادام وحشی قرار دارند که به‌دلیل تراکم زیاد پوشش درختی آن تحت حفاظت هستند (شکل 3). گونههای غالب منطقه بنه و بادام وحشی هستند که علاوه بر نقش موثر در کنترل فرسایش خاک، از ارزشهای اکولوژیکی و اقتصادی زیادی نیز برخوردارند. جامعه جنگلی بنه- بادام، که وسیع‌ترین تیپ جنگلی منطقه در ارتفاعات ۱۳۰۰-۱۸۰۰ متری است، علاوه بر کارکردهای حفاظتی، محصولات باارزشی از قبیل میوه‌های خوراکی بنه و بادام را نیز تولید می‌کند. گونه بادام وحشی زادآوری خوبی دارد، اما زادآوری بنه محدود است. با توجه به محدودیتهای زادآوری در بنه و نقش کلیدی بادام وحشی در احیای جنگلهای خشک، بررسی و حفاظت این گونه‌ها برای مدیریت پایدار اکوسیستم جنگلی این منطقه ضروری است.
شکل 3- رویشگاههای جنگلی بنه و بادام وحشی منطقه انجرک شهرستان بافت (عکس از نگارنده)
تاغکاری در استان کرمان
در مناطق بیابانی و نیمه‌بیابانی ایران، درخت تاغ به‌دلیل سازگاری با شرایط سخت محیطی و نقش مهم خود در تثبیت شن‌های روان و مبارزه با بیابان‌زایی، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. این درخت با سیستم ریشه‌ای گسترده، به حفظ و بهبود کیفیت خاک کمک کرده و با ایجاد سایه، باعث رشد سایر گونههای گیاهی نیز میشود. با وجود اینکه در گذشته از چوب تاغ برای سوخت استفاده می‌شد، امروزه به‌دلیل نقش حفاظتی این درخت، به شدت مورد حمایت قرار گرفته و تاغکاری به‌عنوان یک راهکار کلیدی در برنامه‌های توسعه پایدار و احیای مناطق تخریب‌شده، به‌ویژه در استان کرمان، برای کنترل گردوغبار و حفاظت از خاک محسوب میشود (شکل 4).
شکل 4- نمایی از جنگلهای تاغ در اطراف شهر کرمان (عکس از نگارنده)
نهالستان تولید نهالهای جنگلی در ایستگاه تحقیقات منابع طبیعی شهيد زنده‌روح
ایستگاه شهید زنده‌روح با مساحت ۳۰ هکتار، در کیلومتر ۱۸ جاده کرمان- جوپار قرار دارد (شکل 5). این ایستگاه با دارابودن یک حلقه چاه عمیق با دبی ۳۰ لیتر بر ثانیه، به فعالیت‌های کشاورزی و منابع طبیعی این ناحیه اختصاص یافته است. بخش اصلی این ایستگاه شامل یک نهالستان بزرگ است که به‌منظور تولید گونههای گیاهی بومی و مقاوم به خشکی مانند بنه، بادام وحشی، ارس و سنجد احداث شده و نقش مهمی را در احیای جنگل‌ها و پوشش گیاهی منطقه ایفا می‌کند.
شکل 5- تولید نهالهای بادام وحشی در نهالستان شهيد زنده‌روح (عکس از نگارنده)
احیای مناطق جنگلی با استفاده از گونههای بومی و روش‌های بیولوژیک
تحقیقات در زمینه همزیستی میکوریزا با گیاهان، به‌ویژه در مناطق خشک و نیمه‌خشک، برای موفقیت پروژه‌های جنگل‌کاری بسیار مهم است. قارچ‌های آربوسکولار با تشکیل ساختارهای میکوریزی در ریشه گیاهان، به جذب بهتر مواد غذایی مانند فسفر و افزایش تحمل گیاه به تنش‌های محیطی کمک می‌کنند. در ناحیه رویشی ایرانی- تورانی، جایی که درختانی مانند بنه و بادام با کمبود شدید آب و مواد غذایی مواجه هستند، استفاده از این قارچ‌ها می‌تواند به استقرار و بقای نهال‌ها کمک کند (شکل 6). عدم تشکیل میکوریزا یکی از دلایل اصلی شکست در کاشت نهال‌ها است. بنابراین، بررسی و جداسازی قارچ‌های بومی همزیست در ریشه این درختان در استان کرمان، برای یافتن راهکارهای مؤثرتر جهت احیا و مدیریت پایدار این اکوسیستم‌ها ضروری به‌نظر می‌رسد.
شکل 6- تولید نهالهای میکوریزی درختان جنگلی برای افزایش استقرار و ماندگاری آنها در مناطق گرم و خشک کرمان (عکس از نگارنده)
