“تغییر اقلیم”، پدیده ای که نیاز به توجه و برنامه ریزی جدی دارد

• وقوع تغییرات اقلیمی و شدت تغییرات عوامل اقلیمی، اثرات گسترده ای در ابعاد متنوع اعم از اقتصادی، اجتماعی، محیط زیستی و امنیت غذایی به دنبال دارد.

مصطفی جعفری، عضو هیئت علمی مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، سرمؤلف ارزیابی جهانی تغییر اقلیم، مدیر(تدوین و اجرا) برنامه کلان تغییر اقلیم و برنده مشترک جایزه صلح نوبل تغییر اقلیم در سال 2007 میلادی؛ در گفتگوی ویژه با روابط عمومی این مؤسسه، به اهمیت موضوع تغییر اقلیم از نگاه ملی و جهانی همچنین، نقش و جایگاه سازمان تات در پیگیری این مهم، پرداخت.

• چرا تغییر اقلیم مورد توجه قرار گرفته است؟

افزایش میزان انتشار گازهای گلخانه ای (GHGs) تولید شده از منابع صنعتی، مسکونی، اداری و غیره، موضوعی است که توجه کارشناسان، تصمیم سازان و تصمیم گیران را در نقاط مختلف جهان و در سطوح مختلف به خود جلب کرده است. بر اساس تحقیقات انجام شده، ارتباط مستقیمی بین افزایش انتشار گازهای گلخانه ای و افزایش دما وجود دارد.

• بررسی موضوع تغییر اقلیم در سیاستگذاری ها چگونه است؟

ابعاد سیاسی و سیاستگذاری تغییر اقلیم در قالب کنوانسیون تغییر اقلیم (UNFCCC) و یا پروتکل کیوتو و یا توافق نامه هایی شبیه توافق نامه پاریس (Paris Agreement) مورد بررسی و توجه قرار می گیرد و دولتمردان سعی دارند در این چهار چوب ها، مسائل موجود مرتبط با تغییر اقلیم را متناسب با منافع ملی خود سامان دهند.

• آیا طرح موضوع تغییر اقلیم پشتوانه علمی دارد؟

وقوع و یا عدم وقوع تغییرات اقلیمی و شدت و ضعف تغییرات عوامل اقلیمی در قالب وظایف مجمع بین الدول تغییر اقلیم (IPCC) توسط دانشمندان منتخب کشورها به صورت دوره ای مورد ارزیابی و گزارش دهی قرار می گیرد.

پس از خاتمه ششمین دوره ارزیابی جهانی تغییر اقلیم (Ar6) و ارائه گزارشات مختلف گروه های کاری توسط IPCC مقدمات هفتمین دوره ارزیابی مجمع فراهم شد. دوره هفتم ارزیابی جهانی تغییر اقلیم (Ar7) با انتخاب رئیس و اعضاء بورد IPCC آغاز شد. بر اساس تصمیمی که در چهل و هشتمین نشست (سال 2018 در کره جنوبی) در مورد آینده کاری مجمع اتخاذ شده بود، در پنجاه و نهمین جلسه مجمع که در شهر نایروبی- کنیا برگزار شد، در روز چهارم مرداد 1402 (26 جولای 2023 میلادی) آقای Jim Skea از انگلستان با تخصص انرژی پایدار از امپریال کالج لندن به عنوان رئیس جدید IPCC انتخاب شد.

با نگاهی به سوابق گزارشات ارائه شده، متوجه می شویم که هر دوره ارزیابی حدود پنج یا شش سال طول کشیده است: اولین گزارش ارزیابی جهانی تغییر اقلیم (Far- the First IPCC Assessment Report) در سال 1990 میلادی؛ دومین گزارش (the Second Assessment Report – Sar) در سال 1995 میلادی؛ سومین گزارش (Tar- the Third Assessment Report) در سال 2001 میلادی؛ چهارمین گزارش (the Fourth Assessment Report- Ar4 ) در سال 2007 میلادی؛ پنجمین گزارش (the Fifth Assessment Report -Ar5) در سال 2014 تا 2018 میلادی؛ ششمین گزارش (the Sixth Assessment Report -Ar6) در سال 2023 میلادی ارائه شد و هفتمین دوره گزارش ارزیابی جهانی تغییر اقلیم (Ar7) که تازه شروع شده، احتمالاً تا سال 2028 میلادی ارائه خواهد شد.

• کشورهای مختلف در این فرایند چگونه می توانند نقش ایفا کنند؟

گزارشات دوره ای از ارزیابی تغییرات اقلیمی واقع شده و یا تغییراتی که در عوامل اقلیمی رخ داده است، بر مبنای مقالات علمی منتشر شده و نتایج تحقیقاتی است که مراکز پژوهشی ذیربط منتشر نموده اند و بر آن اساس تنظیم و ارائه می شود. خود مجمع بین الدول تغییر اقلیم، نسبت به انجام تحقیقات اقدامی نمی کند، بلکه گزارشات خود را با بهره برداری از نتایج ارائه شده توسط دانشمندان در نقاط مختلف جهان روزآمد می کند. انجام این تحقیقات و ارائه نتایج بدست آمده در نشریات معتبر می تواند در آشکار سازی تغییرات، نقش مؤثر و با اهمیتی داشته باشد. هر اندازه نتایج ارائه شده، نقاط متعددی از کره زمین را در بر بگیرد از میزان عدم قطعیت آنها کاسته شده و به واقعیت ها نزدیک تر می شود و بر اساس آن، برنامه های اقدام قابل اجرا تری را می توان تنظیم کرد.

• تا کنون چه نوع اقدام و یا اطلاع رسانی در رابطه با تغییر اقلیم صورت داده اید؟

در ارتباط با این سؤال نکات مختلفی قابل ذکر است. بدین معنی که اقدامات صورت گرفته در گروه های متفاوتی قابل دسته بندی هستند.

1- تدوین، پیشنهاد و اجرای طرح های تحقیقاتی که بصورت مطلوب بیش از ده طرح تحقیقاتی ملی و استانی به اجرا درآمده است. گزارشاتی که در طرح های خاتمه یافته ارائه نموده ام قابل دسترسی است.

2- مقالات علمی منتشر شده خصوصاً در مورد اثرات تغییر اقلیم بر منابع طبیعی تجدید شونده جنگلها، مراتع و بیابان ها

3- کتاب های منتشر شده در این زمینه که حدود شش کتاب است و بعضی از کتاب ها به زبان انگلیسی هستند. در یکی از کتاب ها ساختار و ساماندهی موضوع تغییر اقلیم بر اساس بیش از بیست سال تجربه و اجرا، ارائه شده است.

4- در مجله علمی و ترویجی “طبیعت ایران” ستونی تحت عنوان تغییر اقلیم تعریف شده و بنده در هر شماره موضوعی مهم را مورد طرح و بررسی قرار داده ام.

• نقش گازهای گلخانه ای در ارتباط با تغییر اقلیم چگونه است؟

معمولا” در بررسی تغییرات اقلیمی دو عنصر دما و بارش مورد توجه قرار می گیرند. مسئله گازهای گلخانه ای از این جهت مهم است که عامل اصلی تولید آن، انسان است. از طرفی افزایش گازهای گلخانه ای خصوصا” دی اکسید کربن (گاز کربنیک CO₂ ) باعث افزایش دما می شود. در واقع میزان غلظت دی اکسید کربن ارتباط مستقیمی با میزان دما دارد. با همین توضیح، مباحث تغییر اقلیم بر عوامل انسان ساز متمرکز شده است و عنصر اصلی آن گازهای گلخانه ای است. در ایران هم به علت های مختلف که برنامه های توسعه ای هم در آن نقش داشته اند، میزان گاز های گلخانه ای به شدت افزایش یافته است. البته بخشی از آن به بهره وری نا مناسب از انرژی ارتباط دارد.

شکل (1): منابع مختلف انتشار دی اکسید کربن در ایران، طی سال های مختلف

• سناریوهای تغییر اقلیم چه مفهومی را بیان می کنند؟

مجمع بین الدول تغییر اقلیم (IPCC) که مسئولیت ارزیابی جهانی تغییر اقلیم را به عهده دارد، بر مبنای شرایط واقعی موجود و شرایط محتمل آتی از نظر انتشار گازهای گلخانه ای، مسائل اجتماعی و سایر عوامل بر اساس داده های مختلف مدل هایی را به کار می گیرد و شرایط محتمل تغییرات دما و سایر عوامل را در مقاطع مختلف زمانی در آینده پیش بینی می کند و در گزارشات ادواری خود ارائه می دهد. من بر اساس این سناریو ها که در آخرین گزارش (ششمین ar6) مجمع بین الدول تغییر اقلیم (IPCC) ارائه شد، پیش بینی های مرتبط با ایران را تهیه و در گراف زیر ارائه کردم.

شکل (2): پیش بینی تغییرات دما در ایران بر اساس سناریوهای IPCC ar6

• تا چه حد مسئله تغییر اقلیم در سازمان تات مورد توجه قرار گرفته است؟

تدوین برنامه استراتژیک در بخش کشاورزی با توجه به اهمیت و اثرگذاری آن، امری واجب است. ترسیم نقش تحقیقات، علوم و فن‌آوری در برنامه راهبردی از ضرورت‌های یک برنامه مطلوب و اقدام محور است. به همین منظور، مدیریت برنامه‌ریزی استراتژیک با تکلیف هیئت امنا و تأکید ریاست سازمان، تشکیل و کمیته تدوین برنامه سعی بر این داشته تا با تحلیل و دستیابی به مبانی نظری، زمینه منطقی برای دستیابی به اصول عملی برنامه استراتژیک بخش کشاورزی و منابع طبیعی را مبتنی بر دانش، علوم و فن‌آوری فراهم آورد. لذا در ابتدا «مبانی نظری برنامه استراتژیک سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی» تدوین شد و بررسی مبانی نظری، چالش‌های کلان و نیازهای موجود در بخش اجرایی کشور، تدوین‌کنندگان را به این جمع‌بندی رساند که برنامه‌های سازمان می‌بایست در قالب پنج برنامه کلان علم و فناوری تدوین شوند. لازم به ذکر است که برنامه کلان تغییر اقلیم و برنامه کلان مديريت اقتصادي اجتماعي و ترویجی که در گذشته مغفول مانده بودند به عنوان دو برنامه اثرگذار در شرایط جدید کشور تدوین شدند.

در تابستان 1394 برای مجریان تدوین این برنامه‌ها که با دقت و حساسیت ویژه‌ای انتخاب شده بودند؛ در پنج حوزه: امنیت غذایی؛ منابع طبیعی، آب‌ وخاک؛ تنوع‌زیستی و ذخایر ژنتیکی؛ تغییر اقلیم؛ و مديريت اقتصادي اجتماعي و ترویجی، حکم تدوین توسط معاون وزیر و رئیس سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج ابلاغ و بدین ترتیب کمیته های راهبری هر برنامه کلان تشکیل شد.

معاون وزیر و رئیس وقت سازمان تحقيقات، آموزش و ترويج كشاورزي (آقای دكتر اسكندر زند) در تیر 1397 در پیش گفتار گزارش ارائه برنامه استراتژیک که توسط مدیریت برنامه‌ریزی استراتژیک سازمان و زیر نظر شورای راهبری استراتژی سازمان، شامل خلاصه سنتز برنامه‌های تدوین‌شده برای سیاستگذاران، مدیران ارشد، استادان و کارشناسان خبره مؤسسات تحقیقاتی و مراکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی تابعه سازمان تات همچنین دانشگاه‌ها و بخش‌های اجرایی کشور تنظیم شده بود، عنوان کرد که در ادامه مسیر تکاملی برنامه‌ریزی سازمان همچنین تکلیف هیئت‌ امنای سازمان، پنج برنامه کلان علم و فناوری تحت عناوین: امنیت غذایی؛ تنوع‌زیستی و ذخایر ژنتیکی؛ منابع طبیعی، آب ‌و خاک؛ تغییر اقلیم؛ مديريت اقتصادي اجتماعي و ترویجی و 23 برنامه محوری ذیل آنها تدوین و نهایتاً 83 برنامه محصولی- موضوعی موجود که در قالب برش های مؤسسات تحقیقاتی و مراکز، روزآمد خواهد شد همچنین برنامه‌های جامع ترویج و آموزش را دربر می‌گیرد. خوشبختانه با توجه به جامع‌نگری، الگوی تدوین این برنامه مورد تائید کمسیون کشاورزی و منابع طبیعی شورای عالی علوم، تحقیقات و فناوری کشور (عتف) نیز قرار گرفته و به‌عنوان الگوی مورد تأئید دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی بخش کشاورزی مورد استناد قرار می گیرد.

• در برنامه کلان تغییر اقلیم که یکی از پنج برنامه کلان مورد توجه در سازمان تات است، به چه موضوعاتی پرداخته شده است؟

چارچوب مفهومی برنامه استراتژیک سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی

رئوس استراتژی‌های تدوین و پیشنهاد شده برای برنامه کلان علم و فن آوری تغییر اقلیم در قالب چهار عنوان، تعریف ‌شده است: 1- استراتژی‌های موضوعی(- آشکارسازی تغییرات واقع‌شده – اثرگذاری و آسیب‌پذیری – تطبیق و سازگاری با تغییرات واقع‌شده و محتمل به وقوع در آینده – کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای)، 2- استراتژی‌های مقیاسی(- در مقیاس جهانی و بین‌المللی – در مقیاس منطقه‌ای – در مقیاس ملی – در مقیاس محلی)، 3- استراتژی‌های بخشی(این استراتژی‌ها در سطح ملی شامل بخش‌هایی است که از نگاه تغییر اقلیم بر روی کشاورزی و منابع طبیعی اثر متقابل دارند:- انرژی – آب – منابع طبيعي و خاک – صنعت و معدن – ترانسپورت، راه و ترابری – بهداشت – محیط‌زیست – تنوع زيستي- اجتماعي و اقتصادي (مثلاً: عشاير) – مديريت – آموزش و تحقيق – امنيت غذايي)، 4- استراتژی‌های زیربخشی(این استراتژی‌ها در سطح ملی شامل زیر بخش‌هایی است که در وزارت متبوع در افزایش دما و اثرگذاری بر تغییرات اقلیمی و محیطی در حوزه‌های کشاورزی و منابع طبیعی نقش اثرگذاری دارند: – جنگل و مرتع و منابع طبیعی – امور دام – زراعت – باغبانی – تحقیقات، آموزش و ترویج – تنوع زيستي – امنيت غذائي – آب – خاک).

• آیا در برنامه کلان تغییر اقلیم، از تخصص های مختلف استفاده شده است؟

قبل از تشکیل تیم تدوین کننده برنامه کلان تغییر اقلیم، پرسشنامه ای را تنظیم و برای کارشناسان و مدیران مختلف در سطح کشور خصوصاً مؤسسات پژوهشی و مراکز تحقیقاتی در استان ها ارسال کردم. هدف از این اقدام، شناسائی افراد علاقه مند و ارزیابی میزان دانش آنها در موضوع تغییر اقلیم بود، تا بر این اساس بتوانیم تیمی مؤثر و کارا در تدوین برنامه استراتژیک تشکیل دهیم.

جهت دریافت اخبار در کانال ایتای مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور کلیک کنید.