تجارت و برداشت قارچ ترافل در جنگل‌های شرق استان گلستان

رضا اخوان

عضو هیئت علمی بخش تحقیقات جنگل، مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور

قارچ ترافل (Truffle mushroom) که به‌نام دُنبَلان (Donbalān) یا دنبالان نیز شناخته می‌شود، نوعی قارچ خوراکی گران‌قیمت و کمیاب است.

مشخصات گونه

این قارچ در گونه‌های مختلف به رنگ‌های قرمز تیره، خاکستری، سفید، بنفش و سیاه یافت می‌شود (شکل ۱)،

ما لذیذترین و گران‌قیمت‌ترین نوع آن دارای پوسته سیاه‌رنگ است که به‌طور طبیعی در مناطق جنگلی شرق استان گلستان (گالیکش و کلاله) می‌روید. این قارچ که در عمق تقریباً ۵ تا ۳۰ سانتی‌متری خاک و در مجاورت ریشه گیاهان رشد می‌کند، شکلی شبیه به سیب‌زمینی داشته و اندازه آن از یک فندق تا اندازه یک پرتقال متغیر است.

شکل ۱- قارچ دنبلان سیاه (ترافل)

 واژه دونبالان در زبان آذری به‌معنی برآمده، متورم و برجسته است. به این دلیل به این قارچ دنبالان (برجسته) گفته می‌شود که با رشد و فشاری که به خاک وارد می‌کند، زمین را در جایی که قرار دارد برآمده و برجسته می‌کند که بهره‌برداران محلی از همین نشانه برای پیداکردن محل این قارچ در کف جنگل استفاده می‌کنند.

اساساً دنبلان یک قارچ همزیست با گیاهان بوده و بدون حضور گیاه قادر به حیات نیست. بنابراین در جایی که پوشش گیاهی نیست، قارچ دنبلان هم وجود ندارد. دنبلان به‌صورت طبیعی در بسیاری از مناطق معتدل جهان دیده می‌شود. در بسیاری از مناطق، سگ‌ها را برای پیدا کردن دنبلان تعلیم می‌دهند.

تاکنون تلاش برای اهلی‌سازی و کاشت این قارچ نتیجه‌بخش بوده است، به‌طوری‌که مزارع دنبلان هم‌اکنون در کشورهای انگلیس، فرانسه، آمریکا، اسپانیا، سوئد، نیوزیلند، استرالیا و شیلی فعال هستند.

خواص قارچ دنبلان

دنبلان سرشار از پروتئین، چربی، قند و مواد نشاسته‌ای، کلسیم، فسفر، آهن، پتاسیم، تیامین، نیاسین و ریبوفلاوین به‌همراه آب بوده و سرشار از آنتی‌اکسیدان طبیعی است.

در منابع مختلف، ویژگی‌ها و خواص متعددی برای این نوع قارچ ذکر شده است که ازجمله آن‌ها می‌توان به کاهش قند خون در افراد دیابتی، درمان بیماری‌های چشمی، درمان بیماری‌های ناشی از پیری، بهبود قوای جنسی، اثرات ضدمیکروبی و  اثرات آنتی‌اکسیدانی در برابر انواع سرطان و محافظت از کبد اشاره کرد.

بیشترین مصرف آن در رستوران‌ها، صنایع غذایی، تهیه انواع سس‌ها ، روغن‌های معطر و نیز داروسازی است.

برداشت بی‌رویه قارچ دنبلان در استان گلستان

تقریباً از دو سال پیش (۱۳۹۷)، برداشت این قارچ به‌ نوعی اشتغال جدی برای ساکنان شرق استان گلستان تبدیل شده است. به‌طوری‌که این روزها تلاش بیشتر مردم منطقه برای برداشت آن به‌وفور مشاهده می‌شود.

این روزها جمع‌آوری قارچ ترافل در شرق استان گلستان رواج زیادی پیدا کرده و پای دلالان زیادی را از شهرهای مختلف به‌‌ویژه از تهران به شرق گلستان کشانده است.

براساس مستندات موجود، هر کیلوگرم از این قارچ به مبلغ ۴۰۰ هزار تومان در شرق گلستان به فروش رسیده است، اما قیمت فروش هر کیلوگرم آن در خارج کشور به چندین میلیون تومان می‌رسد و تقریباً تمام قارچ‌های جمع‌آوری‌شده در ایران، صادر می‌شوند.

لازم به ذکر است که جمع‌آوری شدید قارچ ترافل سبب تخریب جنگل‌ می‌شود. از آنجایی‌که محل رویش دنبلان سیاه با چنگک و بیل زیرورو می‌شود، با شخم زدن خاک کف جنگل، زادآوری طبیعی کاملاً نابود می‌شود.

در حال حاضر، در جنگل‌های لوه استان گلستان، ساکنان بومی روستای لوه و روستاهای اطراف از شهرستان‌های گالیکش و کلاله هر روز صبح به تعداد بسیار زیاد با استفاده از وسایل نقلیه شخصی وارد جنگل‌های منطقه شده و با استفاده از ابزار فلزی ابتکاری (که یک طرف آن بیلچه و طرف دیگر آن چنگک است) به کندوکاو در زمین‌های جنگلی منطقه برای پیداکردن قارچ مشغول می‌شوند (شکل ۲).

شدت و تراکم حضور اهالی در سطح جنگل‌های منطقه به‌حدی است که خاک کف جنگل در اکثر مناطق به‌صورت شخم‌زده و به‌هم‌خورده دیده می‌شود و تردد اهالی در جاده‌های خاکی و جنگلی منطقه بسیار زیاد است.

شکل ۲- نحوه پیدا کردن و خارج کردن قارچ ترافل از خاک

دوره‌های آموزشی برای بهره‌برداران محلی

برداشت بی‌رویه‌ای که در حال حاضر توسط اهالی این منطقه (به‌دلیل سود زیاد فروش آن به دلالانی که این قارچ را به خارج از کشور صادر می‌کنند) انجام می‌شود، در آینده نزدیک سبب کاهش تدریجی این قارچ در طبیعت خواهد شد. چون برداشت شدید و غیراصولی، بی‌رویه و خارج از زمان سبب می‌شود که ترشحات این قارچ انجام نشده و درنتیجه تا دو یا سه سال آینده، نسل این قارچ در منطقه نابود خواهد شد.

این موضوع سبب شده تا اداره منابع طبیعی شهرستان گالیکش برای بهره‌برداران محلی دوره‌های آموزشی برداشت قارچ دنبلان تدارک دیده و پس از گذراندن این دوره‌ها، برای آن‌ها کارت و مجوز برداشت قارچ صادر کند تا بتواند این برداشت متراکم را مدیریت کرده و جلوی افراد سودجو را بگیرد.

دارندگان کارت بهره‌برداری فقط مجاز به برداشت قارچ ترافل در محدوده‌ تعیین‌ شده خود هستند. اقدام دیگر اداره منابع طبیعی منطقه تلاش برای استفاده از سگ‌های آموزش دیده برای پیدا کردن این قارچ در کف جنگل است تا از به‌هم‌خوردگی و شخم کف جنگل جلوگیری شود.