اهمیت درختان زیستگاهی و نقش آن‌ها در تنوع زیستی جنگل

خسرو ثاقب‌طالبی

عضو هیئت علمی بخش تحقیقات جنگل، مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور

با انجام پژوهش‌های مختلف در مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور در شاخه‌های جنگل‌شناسی و حمایت و حفاظت در جنگل‌های بکر و به‌ویژه بر روی خشک‌دارها، اهمیت تنوع گونه‌های درختی و نقش خشک‌دارها بر تنوع زیستی گیاهی و جانوری بیشتر روشن شده است. يکي از شاخص‌هاي جنگل‌های طبیعی به‌ویژه در مراحل کهن‌رست، وجود مقادیر زیاد خشک‌دار و حجم زیاد درختان کهنسال دارای خردزیستگاه (microhabitat) است که اغلب در جنگل‌های مدیریت­ شده یا وجود ندارند و یا به‌ندرت دیده می‌شوند. همواره بخش مهمی از تنوع زیستی جنگل‌ها براي بقا، به‌شدت به چنین عناصری وابسته هستند.

در سال‌های اخیر موضوع درختان زیستگاهی (Habitat trees, Biotope trees) دریچه دیگری را در زمینه تنوع زیستی (فون و فلور) در جنگل باز کرده است. درختان زیستگاهی درختان زنده‌ای هستند که به‌دلایل مختلف و به‌خاطر داشتن شرایط یا پدیده‌های خاص، مانند وجود یک حفره روی تنه یا پای کنده و بین ریشه‌ها، شکستگی در تاج یا شاخه‌های درخت یا وجود غده و موارد دیگر، محیط مناسبی برای زندگی سایر موجودات فراهم می‌کنند. افزایش توجه به چنين درختاني می ­تواند کمک بزرگي براي نگهداری و بالابردن ارزش زيستگاهي برای حفظ تنوع زیستی در جنگل‌های مدیریت‌شده باشد. از این نظر، خردزیستگاه‌ها به گروه‌های مختلفی به‌شرح زیر تقسیم می‌شوند:

1- وجود سوراخ یا حفره‌های دایره‌ای، بیضی یا مخروطی‌شکل در تنه و شاخه

• که لانه دارکوب‌ها و جغدها هستند.
• حفره‌های پای یقه درخت که قاعده آن با سطح زمین در تماس است و پناهگاهی برای خزندگان و پستانداران کوچک می‌سازند.
• سوراخ‌های ناشی از شکستن شاخه‌ها و شاخه­‌های توخالی کم و بیش افقی که در اثر شکستگي ایجاد می‌شوند و یک پناهگاه لوله‌ای‌شکل در مقابل ميکروکليماي اطراف ايجاد مي‌کنند.
• سوراخ‌های تجمع آب که با ایجاد فرورفتگی‌های فنجانی‌شکل و با حفظ رطوبت محیط مناسبی را برای موجودات آبزی ریز فراهم می‌کنند (شکل 1).

شکل 1- سوراخ یا حفره‌ در تنه درختان (عکس: خسرو ثاقب‌طالبی، 1397)

2- صدمه و آسیب روی تنه و شاخه

• شکستگی تاج و تنه که یک دریچه ورودي بزرگ برای موجودات زنده فراهم می‌کند.
• انواع ترک‌ها و زخم‌ها شامل زخم صاعقه، آتش‌سوزی و میله یخ‌زدگی (شکل 2).

شکل 2- صدمه و آسیب روی تنه و شاخه درختان (عکس: خسرو ثاقب‌طالبی، 1395)

3- پارگی‌های روی پوست

• پوست خارجی شکافدار و زبر که محیط مناسبی برای حضور حشرات کوچک ایجاد می‌کنند.
• فضای میان پوست و چوب‌درون (با انتهای بالايي یا پایینی باز) که پناهگاهی برای موجودات کوچک فراهم می‌کنند (شکل 3).

شکل 3- پارگی‌ و شکاف روی پوست درختان (عکس: خسرو ثاقب‌طالبی، 1398)

4- تغییر شکل اندام‌ها

• گورچه‌ها و امتداد ریشه‌ها به‌دلیل ایجاد فضا بین اندام‌ها، محل مناسبی برای حضور خزه‌ها و جانوران هستند.
• توده انبوهی از جوانه‌ها، جست‌ها و شاخه­ های کوچک (جاروی جادوگر) که امکان رشد و گسترش قارچ‌ها را فراهم می‌کنند.
• تکثیر غیرمتعارف سلول‌ها، غده‌های سرطانی و سرطان‌های پوسیده و نکروزه (شکل 4).

شکل 4- تغییر شکل در اندام‌های درختان (عکس: خسرو ثاقب‌طالبی، 1396)

5- اپی‌فیت‌ها

• اندام­‌های باردهی قارچ‌های چوب‌زی و گال‌های پشت برگ‌ها
• میکسومیست‌ها (آميب‌هاي لزج مخاطي‌شکل که حالت پلاسموئيدي متحرک داشته و زمانی که تازه هستند مانند یک توده ژلاتینی به نظر مي‌رسند.)
• خزه­‌ها و هپاتيک‌ها
• گلسنگ‌ها
• ليان‌ها و دیگر گیاهان بالارونده
• سرخس‌هاي اپي‌فيت روي تنه و شاخه‌هاي بزرگ، اغلب همراه با بريوفيت‌ها (خزه‌ها)
• گياهان اپي‌فيت و نيمه‌انگل‌ها (دارواش) (شکل 5)

شکل 5- انواع اپی‌فیت‌ها روی شاخه و تنه درختان جنگلی (عکس: خسرو ثاقب‌طالبی، 1397)

6- لانه‌ها

• لانه مهره‌داران بزرگ (پرندگان بزرگ مانند عقاب­‌ها و سایر پرندگان شکاری، لک‌لک‌­ها و پرندگان ماهی­خوار)
• لانه مهره‌داران کوچک (پرندگان کوچک، موش­‌ها و سنجاب­‌ها)
• لانه بی‌مهره‌گان (لانه‌­های لاروی حشرات و بيدها، مورچه­‌هاي چوب‌زي و زنبورهای وحشی در تنه درخت) (شکل 6)

شکل 6- لانه‌های پرندگان یا لارو حشرات (عکس: خسرو ثاقب‌طالبی، 1394)

نتایج مطالعات مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور در راشستان‌های شفارود نشان داد که 31/7 درصد درختان دارای شکاف تنه‌ای، 29/3 درصد دارای حفره، 24/4 درصد دارای غده و 14/6 درصد دارای حالت چنگالی و چندشاخه‌ای هستند. از بین گونه‌های چوبی، درختان قطور راش (با قطر بیشتر از 70 سانتی‌متر) بیشترین تعداد و تنوع خردزیستگا‌ها را نشان می‌دهند.

روش‌های مدیریتی کلاسیک و بخشی از روش‌های جدید با کاهش درختان قطور باعث کاهش درختان دارای خردزیستگاه می‌شوند، بنابراین نگهداری درختان زيستگاهي موجود و درختان آینده مسأله مهمی است که در مديريت جنگل بايد درنظر گرفته شود.

در دیدگاه همگام با طبیعت برای هر چه نزدیک‌تر شدن به طبیعت در امر مدیریت جنگل‌ و همچنین برای حفظ تنوع زیستی توصیه می‌شود که 10 تا 20 درصد حجم توده‌ها به خشک‌دارها و 10 تا 20 درصد تعداد درختان به درختان زیستگاهی اختصاص یابد. به‌علاوه توصیه می‌شود قطورترین درخت از هر گونه موجود در هر پارسل به‌عنوان شناسنامه آن پارسل و پتانسیل آینده یک درخت زیستگاهی حفظ شود.