اهمیت خردزیستگاه‌های درختی در راشستان‌های کلاردشت

پژمان پرهیزکار

عضو هیئت علمی بخش تحقیقات جنگل، مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور

 جنگل‌ها بیشترین تنوع زیستی زمینی را در خود جای داده‌اند. در سطح جهانی، جنگل‌ها زیستگاه 80٪ از همه گونه‌های دوزیستان، 75٪ از همه گونه‌های پرندگان و 68٪ از همه گونه‌های پستانداران را فراهم می‌کنند. حدود دوسوم جنگل‌های جهان تحت تأثیر استفاده انسان قرار گرفته‌اند که منجر به کاهش شدید ویژگی‌های جنگل‌های قدیمی مانند درختان بزرگ، خشک‌دارهای سرپا و افتاده می‌شود که همگی منابع کلیدی مهمی برای بسیاری از گونه‌های خاص در جنگل هستند. حافظان محیط‌زیست دریافته‌اند که طیف وسیعی از ساختارها تحت عنوان “خردزیستگاه‌های درختی” که برای تنوع زیستی اهمیت کلیدی دارند، هم بر روی درختان مرده و هم در درختان زنده وجود دارند.خردزیستگاه‌های درختی، یک ساختار متمایز و به‌خوبی ترسیم‌شده روی یک درخت مرده یا زنده هستند که بستر یا مکان حیاتی خاص و ضروری را برای گونه‌ها یا جوامع گونه‌ای در حداقل بخشی از چرخه زندگی (توسعه، تغذیه، پناه دادن یا پرورش دادن) آنها تشکیل می‌دهند. خردزیستگاه‌های درختی را می‌توان براساس ریخت‌شناسی آنها و گونه‌های اصلی که به آنها بستگی دارد، طبقه‌بندی کرد. این رویکرد منجر به معرفی 64 نوع خردزیستگاه شده که به 20 شکل اصلی گروه‌بندی شده‌اند.استفاده از خردزیستگاه‌های درختی توسط موجودات مختلف مانند پرندگان، خفاش‌ها، دوزیستان، حشرات ساپروکسیلیک و قارچ‌ها گزارش شده است. حفره‌هایی با قالب چوبی، ساختارهای اصلی برای سوسک‌های ساپروکسیلیک هستند. حفره‌های گورچه‌ای برای دوزیستان مانند سمندر بسیار مهم هستند. برخی از خردزیستگاه‌ها، مانند سوراخ‌های تجمع آب، میزبان مجموعه‌های تاکسونی بسیار خاص و کم‌تنوع هستند، در حالی‌که برخی دیگر، مانند سوراخ‌های شاخه، میزبان مجموعه‌های بسیار متنوع ازجمله گونه‌هایی هستند که می‌توانند از منابع دیگر استفاده کنند. پژوهش‌های اخیر ارتباط بین تنوع زیستی جنگل و فراوانی و تنوع خردزیستگاه‌های درختی را در مقیاس توده نیز نشان داده است.

در قالب پژوهشی در بخش تحقیقات جنگل، به‌منظور بررسی خردزیستگاه‌ها در راشستان‌های کلاردشت، گورچه‌ها، تنه، شاخه‌های فرعی و تاج تمام درختان موجود در سه قطعه یک‌هکتاری، از چهار جهت (شمال، جنوب، شرق و غرب) بررسی و بازدید شد. بررسی‌ها نشان داد که بیشتر موارد ثبت‌شده مربوط به حفره‌های گورچه‌ای، سوراخ‌های روی تنه دارای مواد نرم و در حال تجزیه، پوشش خزه‌ها، فقدان پوست، پارگی پوست و دالان حشرات و چوب‌خوارها بودند. مواردی مانند غده‌های سرطانی، انبوه جست روی تنه، قارچ‌های چوب‌زی، جریان صمغ و شیرابه، شکستگی تنه و ترک و زخم نیز کمتر مشاهده شد (شکل‌های 1 تا 12).

با توجه به نقش مهم خردزیستگاه‌ها در ایجاد زیستگاه برای بسیاری از گونه‌های جانوری و گیاهی، محافظت از آنها در جنگل‌های هیرکانی ایران ضروری به‌نظر می‌رسد.

شکل 1- حفره‌های گورچه‌ای (کدهای GR11 و GR12)

شکل 2- سوراخ تنه‌ای (کدهای CV23 و CV24)

شکل 3- سوراخ تجمع آب (کدهای CV41،  CV42و CV44)

شکل 4- سوراخ روی تنه دارای مواد نرم در حال تجزیه (کدهای CV21 و CV22)

شکل 5- فقدان پوست (IN11 و IN12)	شکل 6 -پارگی پوست (BA11 و BA12)

شکل 7- ساختار پوست زبر و خشن (BA21)

شکل 8- دالان حشرات و چوب‌خوارها (CV51)

شکل 9- ترک و زخم (IN34)

شکل 10-پوشش خزه و گلسنگ (EP31)	شکل 11- نوشاخه‌های ترد و آبدار (GR22)

شکل 12- اندام‌های باردهی قارچ‌های چوب‌زی (EP12)