ابعاد اجتماعی، اقتصادی و محیط زیستی پروژه‌های مقابله با بیابان‌زایی در کشور

• عضو هیئت علمی بخش تحقیقات بیابان مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور طی یادداشتی علمی که در اختیار روابط عمومی این مؤسسه قرار گرفت، ضمن ارائ ه تحلیل کلی از عملکرد اقدامات مقابله با بیابان‌زایی با هدف کنترل شن‌های روان و مهار گرد و غبار در ایران، به تشریح و بررسی کارکردهای اجتماعی، اقتصادی، محیط زیستی و ارزش اقتصادی این اقدامات پرداخت.

قاسمی آریان، در این یادداشت آورده است:

باد و طوفان، اگرچه رخدادهایی طبیعی بوده و از گذشته­‌های دور تاکنون، همواره فرصتی برای تولید و ذخیره انرژی پاک به حساب آمده­اند، اما امروزه با همراه نمودن میهمان ناخوانده‌ای به‎نام گرد و غبار و شن­های روان، به‎ تهدیدی جدی برای امنیت ملی و غذایی کشورها تبدیل شده­اند. پیامدهای مخرب این رخدادها در سه بعد اجتماعی، اقتصادی و محیط زیستی قابل بررسی است. از جمله این پیامدها می‌توان به تأثیر بر بهداشت و سلامت انسان­ها، تعطیلی رسمی نهادها، از بین رفتن فرصت‌های شغلی و همچنین خسارات گسترده به کمیت و کیفیت محصولات زراعی، صنایع، خطوط مواصلاتی و راه­آهن، فرودگاه­ها و سایر تأسیسات زیربنایی اشاره کرد.

اگرچه پرداختن جدی به مسئله حمل شن­های روان و گرد و غبار، مستلزم توجه به تمام ابعاد حکمرانی منابع طبیعی و مدیریت پایدار سرزمین است اما در درجه اول آنچه منجر به بر هم زدن پایداری خاکدانه، تخریب ساختمان و کاستن از سرعت آستانه فرسایش خاک می­شود زوال پوشش گیاهی است که متعاقباً با کاهش زبری سطح زمین، سرعت باد را تشدید می­کند. از سوی دیگر، سیستم ریشه گیاهان، ذرات خاک را به هم چسبیده نگه داشته و با ایجاد سایه، رطوبت خاک را به طور موقت افزایش می‌دهد و بدین ترتیب قشر سطحی خاک را تثبیت و از حرکت باز می‌دارد.

سال 1338 اقدامات در زمینه توسعه پوشش گیاهی با هدف مقابله با بیابان­زایی و کنترل فرسایش باد، شروع شد که با کشت گونه تاغ، “روستای حارث آباد” سبزوار از خطر مدفون شدن زیر شن‌­های روان در امان ماند. این موفقیت به توسعه قرارگاه‌­های عملیاتی و استقرار ایستگاه­‌های تثبیت شن‌­های روان در مناطق تحت خسارت فرسایش بادی کشور انجامید و در ادامه، مطالعه و شناسائي مناطق مبتلا به فرسایش بادی و كانون‌­های بحرانی گرد و غبار انجام گرفت. در همین راستا تهیه برنامه اقدام ملی مقابله با بیابان­‌زایی و کاهش اثرات خشکسالی، برنامه مدیریت مناطق بیابانی و طرح تعیین شاخص‌­ها و معیارهای بیابان‌­زایی و کالیبراسیون آن­‌ها و عضویت ایران در کنوانسیون بین‌المللی مقابله با بیابان‌زایی از دیگر اقدامات مهم بوده است. در این میان، موضوع مشارکت اجتماعات محلی، اگرچه از ابتدا جزو راهبردهای اجرایی سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری بوده است اما با ابتکار عمل این سازمان در اجرای پروژه­های مشترک با نهادهای بین‌المللی از جمله دفتر برنامه عمران ملل متحد (UNDP) و دفتر خوار و بار کشاورزی ملل متحد (FAO)، شکل جدی تری به خود گرفت و به ارائه یک الگوی مشارکت اجتماعات محلی در پروژه‌های مقابله با بیابان­زایی، منتهی شد.

شکل 1-  نمایی از طرح های توسعه پوشش گیاهی با هدف کنترل شن های روان و گرد و غبار  

نمودار شماره 1، سطح اقدامات اجرایی طرح های توسعه پوشش گیاهی را به تفکیک برنامه‌های توسعه­ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور نشان می­دهد. نهالکاری یکی از اقدامات مهم در این زمینه بوده که منجر به توسعه حدود دو میلیون هکتار جنگل‌های دست کاشت بیابانی شده است. لازم به ذکر است که عملیات توسعه پوشش گیاهی، تنها محدود به اقدامات مقابله با بیابان‌زایی توسط دفتر امور بیابان نبوده، بلکه سایر دفاتر مرتبط در سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری و در سطحی بالاتر در وزارت جهاد کشاورزی و وزارت کشور نیز اقدامات وسیعی در سطح کشور به مرحله انجام رسیده است.

نمودار 1- سطح عملیات اجرایی مقابله با بیابان‌زایی به تفکیک برنامه های توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور

مطالعات متعدد در اقصی نقاط جهان حکایت از این واقعیت مهم دارد که زوال پوشش گیاهی به عنوان مهمترین عامل بروز و تشدید پدیده گرد و غبار، ناشی از بهره‌برداری‌های نابخردانه انسان و تغییر اقلیم بوده است. مجموعه این مطالعات، بالا بردن آگاهی مردم و مدیران را از خطرات تخریب پوشش گیاهی، امری ضروری دانسته اند. در همین زمینه این نوشتار بر آن بوده تا نقش، اهمیت و ارزش اقتصادیِ پوشش گياهی را در کنترل شن های روان و مهار گرد و غبار، برای یکی از پایلوت­های توسعه پوشش گیاهی در مناطق بیابانی به تصویر کشد. قلمرو مکانی تحقیق، شهر “سه قلعه” بوده که در فاصله ۲۴ کیلومتری جنوب غرب شهرستان سرایان و ۵۲ کیلومتری جنوب شرق شهرستان فردوس در استان خراسان جنوبی قرار دارد که به شدت متأثر از پدیده گرد و غبار و هجوم شن‌های روان است. چنانچه برخی بومیان معتقدند نام منطقه نیز برگرفته از تأثیر همین پدیده است به طوریکه در اثر حمل شن‌های روان در گذشته، دوبار این قلعه، زیر شن مدفون شده و برای بار سوم پا گرفته است و به همین خاطر آن را سه قلعه خوانده­اند. اقدماتی که در زمینه توسعه پوشش گیاهی از دهه پنجاه در این منطقه انجام گرفته، اثرات اجتماعی، اقتصادی و اکولوژیکی مؤثری به همراه داشته است. از آنجا که امروزه بررسی اثرات و تعیین ارزش کالا و خدمات اکوسیستمی، از اهمیت و جایگاه ویژه‌ای در ابعاد محلي، ملي و بین‌المللي برخوردار است در تحقیقی تحت عنوان ” ارزيابي و ارزشگذاري اقتصادي کالا و خدمات اکوسيستميِ پروژه‌هاي مقابله با بيابان‌زايي” که در منطقه سه قلعه سرایان در استان خراسان جنوبي انجام گرفت 40 کارکرد اجتماعی – اقتصادی، اکولوژیکی (تولیدی و تنظیمی) طرح های توسعه پوشش گیاهی به روش دلفی شناسایی و برگرفته از دیدگاه بومیان سه قلعه اولویت­بندی شد. در ادامه ارزش اقتصادی آن با استفاده از روش­های بازاری و غیربازاری برآورد شد. جدول شماره 1 کارکردهای اجتماعی – اقتصادی، اکولوژیکی (تولیدی و تنظیمی) طرح‌­های توسعه پوشش گیاهی منطقه سه قلعه را نشان می دهد.

جدول شمار 1- شناسایي و اولویت­بندی کارکردهای  طرح توسعه پوشش گياهي بر ابعاد اجتماعي- اقتصادی

خدمات اکوسیستمی منابع طبیعی در چهار طبقه: خدمات تنظیمی، حمایتی، تولیدی و فرهنگی تقسیم بندی می‌شوند. خدمات حمایتی شامل کارکردهای اساسی اکوسیستم مانند تشکیل خاک می‌شوند، درحالی که خدمات تدارکاتی منابع مهمی از غذا و فیبر هستند. خدمات تنظیمی به تنظیم فرآیندهای اکوسیستمی و به کنترل اقلیم از طریق ترسیب کربن کمک می‌کنند و خدمات فرهنگی شامل مسائلی مانند تفریح و آموزش هستند. در این تحقیق با استفاده از روش‌های علمی ارزشگذاری اقتصادی، ارزش برخی کارکردهای بازاری و غیر بازاری طرح های توسعه پوشش گیاهی شامل تولید علوفه، حفاظت خاک (درون‌منطقه­‌ای و  برون‌منطقه­‌ای)،‌ ترسیب کربن،‌ حفظ اراضی و محصولات کشاورزی، تولید اکسیژن و ‌ارزش تفرجگاهی تعیین شد. جدول 2، کارکردهای اکوسیستمی، روش های مرسوم ارزشگذاری و ارزش هر یک از کارکردهای طرح های توسعه پوشش گیاهی را نشان می دهد. درآمدهای مستقیم شامل درآمدهای حاصل از فروش کالا و خدمات بدست آمده از اجرای طرح می باشد. درآمدهای غیر مستقیم، درآمدهایی هستند که در صورت عدم اجرای طرح، منجر به ایجاد هزینه خواهند شد. یعنی هزینه هایی که در اثر اجرای طرح، حذف می شوند.

مجموع یک کالا (علوفه) و شش خدمت اکوسیستمی طرح­های توسعه پوشش گیاهی سه قلعه، مبلغ 1050/4 میلیارد تومان (42 میلیون دلار) برآورد شده است. با این حساب ارزش هر هکتار از طرح­‌های توسعه پوشش گیاهی مناطق بیابانی، حدود 4000 دلار برآورد می­گردد. به طور کلی نتایج نشان می دهد ارزش خدمات پروژه های مقابله با بیابان زایی به مراتب از ارزش کالایی آن بیشتر است و این موضوعی است که کمتر مورد توجه قرار می گیرد.

جدول2- کارکردهای اکوسیستمی، روش های مرسوم ارزشگذاری و ارزش هر یک از کارکردهای طرح های توسعه پوشش گیاهی

ذکر این نکته لازم است که این ارزش تنها برای یکسال برآورد شده است. در حالیکه، ارزش آتی هر یک از این کارکردها برای دوره های زمانی 30 یا 50 ساله، رقم بسیار بیشتر و واقعی تری خواهد بود. بی تردید، کالا و خدمات اکوسیستمی پوشش گیاهیِ موجود به مراتب بیشتر از این بوده و متعاقباً، ارزش قتصادی آن نیز بسیار بزرگتر از این رقم می­باشد. چنانچه اگر بنا باشد ارزش اقتصادی تمام کارکردهای منابع طبیعی شامل کارکرد تولیدی (تولید غذا، مواد خام، منابع ژنتیکی، منابع دارویی، منابع تزئینی و آرایشی و …)، کارکرد تنظیمی (تنطیم گاز، تنظیم آب و هوا، جلوگیری از اختلال، عرضه و تأمین آب، تشکیل و نگهداری خاک، تنظیم مواد مغذی، دفع مواد زاید، گرده­افشانی، کنترل بیولوژیکی و …)، کارکرد زیستگاهی (پناهگاهی و خزانه­ای)، کارکرد اطلاعاتی (زیباشناختی، تفریح و اکوتوریسم، الهامات فرهنکی و هنری، اطلاعات مذهبی و تاریخی، اطلاعات علمی و آموزشی و …) و 40 شاخص­ اقتصادی و اجتماعی (که در جدول شماره 1 به آن اشاره گردید) برآورد شود، رقم واقعی ارزش پوشش گیاهی، به مراتب بزرگتر خواهد بود. با اینحال نقش، اهمیت و ارزش اقتصادی منابع طبیعی به طور عام و پوشش گیاهی به طور خاص، در بین جوامع انسانی بخوبی تبیین نشده و در بیشتر مواقع اصل معمای فراوانی (که چون فراوان است، پس همیشه هست و کم ارزش است)، گریبانگیر آن شده و به راحتی برای برخی مقاصد سودجویانه کوتاه مدت مورد تخریب واقع می شود.

اگرچه عمده ارزش منابع طبیعی و محیط زیست غیر بازاری است، اما در ارزشگذاری ­ها (برای تعیین خسارات، واگذاری­ها، جرایم حقوقی و …) غالبا بر ارزش محصولات بازاری این منابع ارزشمند تأکید می­شود. لذا ارزش این منابع به خصوص در مناطق بیابانی که با فقر پوشش گیاهی همراه است بسیار کمتر از ارزش واقعی آنها برآورد شده و متعاقباً اهمیت آنان به شکل فزاینده ای نادیده گرفته می شود. در این چارچوب، ارزش­گذاری و طراحی سازوکارهایی برای دریافت ارزش کالاها و خدمات غیر بازاری می­تواند به افزایش ارزش منابع طبیعی کمک نموده و به کاهش تخریب بیانجامد.

هر چند نباید از این مهم غافل شد که ارزش­گذاری کالا و خدمات اکوسیستمی، به تنهایی راهی برای حل کلیه مشکلات پیش روی حفاظت و بهره برداری پایدار از آن نیست. در واقع، ارزش پولی تعیین شده، حتی اگر بالا هم باشد، نمی­تواند پایداری و حفاظت اکوسیستم را تضمین نماید. با اینحال ارزش­گذاری اقتصادی دقیق می­تواند ابزاری مفید در جهت توجیه سیاست گذاران و برنامه ریزان امر توسعه باشد که همواره از منابع طبیعی به عنوان مانعی طبیعی پیش روی اهداف توسعه ای خود یاد می کنند.

جهت دریافت اخبار در کانال ایتای مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور کلیک کنید.