جلال هناره، استادیار پژوهش، بخش تحقیقات جنگل‌ها و مراتع، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان آذربایجان غربی، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، ارومیه، ایران. پست الکترونیک: j.henareh@areeo.ac.ir
استان‌های آذربایجان غربی و کردستان، به‌ویژه مناطق جنگلی شهرستان‌های میرآباد، سردشت، مریوان و بانه در سال‌های اخیر با پدیده‌ای نوظهور اما پرشتاب روبه‌رو هستند؛ تبدیل جنگل به موکاری. پدیده‌ای که بین دو قطب «تخریب محیط زیست» و «توسعه معیشتی» دست و پا می‌زند و همچنان محل مناقشه کارشناسان و مسئولان است.
داستان بلوط و مو از جنبه‌های مختلفی حائز اهمیت است. درختان بلوط، گونه‌ای مقاوم و بومی زاگرس هستند که نقش حیاتی در حفظ خاک، منابع آب زیرزمینی و تنوع زیستی دارند، اما با گسترش کشاورزی، به‌ویژه کاشت درخت مو (انگور سیاه سردشت)، بسیاری از اهالی روستاهای زاگرس شمالی با انگیزه درآمد بیشتر و بدون نظارت دقیق، جنگل‌ها را به باغ تبدیل می‌کنند.
موکاری که در ابتدا به‌عنوان راهی برای افزایش درآمد خانوارها و بهره‌برداری اقتصادی از زمین‌های شیب‌دار مطرح شد، حالا با شتاب فزاینده‌ای جنگل‌ها را عقب رانده است. در مناطقی چون «دزلی» مریوان، «نلاس» سردشت و میرآباد، سالانه صدها هکتار از جنگل‌های طبیعی به تاکستان تبدیل می‌شوند. براساس آمار رسمی، نرخ تخریب جنگل‌های ایران در سال ۱۴۰۲ به‌طور میانگین 0/5 درصد بود و استان کردستان با 0/9 درصد و آذربایجان غربی با 0/27 درصد تخریب، در صدر استان‌های با بیشترین نرخ تخریب جنگل قرار دارند.
شکل 1- توسعه غیراصولی باغات انگور دیم در اطراف سردشت، استان آذربایجان غربی (عکس از جلال هناره)
دوراهی تخریب جنگل یا آگروفارستری؟
برخی از مدافعان این روند از آن به‌عنوان آگروفارستری (جنگل‌زراعی) یاد می‌کنند؛ سیستمی که در آن کشاورزی و جنگل‌داری به‌صورت همزمان و هماهنگ انجام می‌شود، اما منتقدان معتقدند آنچه در زاگرس رخ می‌دهد نه آگروفارستری، بلکه تخریب تدریجی اکوسیستم جنگلی است. چرا که در اغلب موارد، بدون درنظر گرفتن اصول علمی و بدون نظارت کارشناسی، درختان بلوط به‌طور کامل قطع و زمین تسطیح می‌شود.
در سالیان اخیر، بخش وسیعی از جنگل‌های زاگرس تخریب شده‌اند که سهم قابل توجهی از آن مربوط به تبدیل جنگل به باغ است (شکل‌های 2 و 3). این تغییر کاربری، افزون بر از بین بردن تنوع زیستی، موجب فرسایش خاک، کاهش منابع آب و افزایش خطر آتش‌سوزی‌های جنگلی شده است.
شکل 2- تغییر کاربری جنگل به باغات انگور دیم در روستای موسالان شهرستان میرآباد، استان آذربایجان غربی
(عکس از جلال هناره)
شکل 3- توسعه باغات انگور در روستای گاران شهرستان مریوان، استان کردستان (عکس از مازیار حیدری)
پیش بینی می‌شود اگر موکاری با این شتاب و بدون طرح علمی و نظارت در زاگرس شمالی انجام شود، نه‌تنها به نفع معیشت محلی نیست، بلکه آینده اکولوژیک منطقه را به خطر می‌اندازد و در آینده در این مناطق بجای باغ، خاک بی‌ثمر خواهیم داشت. البته برخی مسئولان محلی معتقدند که باید بین حفظ محیط‌زیست و توسعه معیشتی مردم تعادل برقرار کرد. آنها خواستار ایجاد طرح‌های رسمی و آموزش‌محور برای تبدیل جنگل به باغ به‌صورت پایدار هستند.
تحول در مدیریت و حفاظت از جنگل‌های زاگرس شمالی به‌ویژه در جنگل‌های مریوان، سردشت و بانه، زنگ خطری جدی برای تمام زاگرس است. اگر امروز درخت بلوط با بی‌تفاوتی جای خود را به تاک بدهد، فردا نه باغی خواهیم داشت و نه جنگلی. آنچه اکنون نیاز است، تعادلی میان توسعه و طبیعت است؛ تعادلی که بدون برنامه‌ریزی، آموزش و مشارکت مردم محلی، امکان‌پذیر نیست.
آیا زاگرس می‌تواند دوباره نفس بکشد، یا برای همیشه در زیر تاکستان‌های بی‌برنامه خفه خواهد شد؟
