جنگل‌نشینی پراکنده و تأثیر آن بر توده‌های جنگلی در جنگل‌های استان گیلان

مجید حسنی، کارشناس ارشد پژوهشی، بخش تحقیقات جنگل، مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور

رضا اخوان، عضو هیئت علمی، بخش تحقیقات جنگل، مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور

عرصه مورد بررسی، بخشی از پروژه ملی پایش رویش و موجودی حجمی جنگل­‌های هیرکانی است که در ارتفاع پایین­‌بند تا میان‌بند (350 تا 700 متر از سطح دریا) حوضه آبخیز 2 لوندویل از شهرستان آستارا واقع شده و از چهار جهت به منابع ملی جنگلی ختم می‌_­شود. متأسفانه، در داخل این عرصه‌­های جنگلی، مناطقی به‌عنوان مستثنیات به‌صورت غیرمتمرکز وجود دارند که یک جنگل باغی به‌شمار آمده و جنگل‌نشینی پراکنده در آن مشاهده می­‌شود. این مناطق توسط دامدارها با استفاده از حصار چوبی (چپر) و گاهی با سیم خاردار محصور شده (شکل 1) و برای زمستان­‌گذرانی دام­های سنگین و سبک دامداران و باغ­داران مورد استفاده قرار می­‌گیرند.

شکل 1- جنگل تقسیم‌بندی شده با استفاده از حصار چوبی (چپر)(عکس: مجید حسنی، 1401)

گاهی، آثار ساخت‌وساز جدید با مصالح امروزی نیز در آن مشاهده می­‌شود. همچنین، کاشت درختان گردو در تمام مناطق محصورشده انجام شده که بسیار نگران­‌کننده است. حتی درختان «به» و «مو» نیز در دام­‌سراهای رهاشده کاشته شده‌است. درواقع، دامداران و جنگل­‌نشینان با کاشت این درختان، مالکیت خود را بر این عرصه­‌ها تحمیل کرده و با این روش موفق شده‌­اند کمیسیون ماده 56 و ماده واحده را در مستثنی­‌سازی عرصه‌­های ملی مجاب کنند (شکل 2).

شکل 2- نمایی از مستثنیات در عرصه‌های جنگلی(عکس: مجید حسنی، 1401)

در بعضی از مکان­‌های محصورشده، پدیده عجیب پیوند ازگیل اهلی بر روی ازگیل جنگلی نیز مشاهده می­‌شود (شکل 3).

شکل 3- پیوند ازگیل اهلی بر روی ازگیل جنگلی توسط جنگل‌نشینان(عکس: مجید حسنی، 1401)

در این مناطق، تجاوز  به منابع ملی در اطراف مستثنیات با افزایش سطح مورد تعرض به‌وفور مشاهده می­‌شود. دستگاه اجرایی نیز به‌‌رغم تلاش‌های فراوان، به‌دلیل کمبود نیروهای حفاظتی و نبود ضمانت قانونی و اجرایی قوی برای بازدارندگی، نمی­‌تواند مانع این امر شود. پیش­‌تر، برای این جنگل‌ها توسط سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور، طرح جنگل­داری تهیه شده بود اما پس از طرح تنفس جنگل، به حال خود رها شده و به مجری سپرده نشد و هم‌­اکنون این مناطق توسط جنگل­‌نشینان پراکنده مدیریت می­‌شوند.

تشریح جنگل­‌شناسی

ساختار این جنگل­‌ها کاملاً در اثر مدیریت دام و دامدار تغییر یافته و تیپ­‌های جنگلی گوناگونی در آن به‌چشم می­‌خورد. این جنگل­‌ها در یک نیم‌رخ ارتفاعی از پایین (ارتفاع 350 متر) از کنار رودخانه با تیپ لرگ- توسکا شروع شده و در ارتفاع بالاتر به تیپ ممرز- خرمندی (شکل 4) و تیپ ممرز- توسکا و در انتها در ارتفاع 650 تا 700 متر به تیپ خالص توسکای قشلاقی (شکل 5) ختم می‌­شوند. گونه گردو نیز در اکثر مناطق مشاهده می­‌شود. این گونه اکثراً توسط دامداران کاشته شده‌است.

شکل 4- تیپ ممرز- خرمندی(عکس:مجید حسنی، 1401)

شکل 5- تیپ توسکای قشلاقی خالص(عکس: مجید حسنی، 1401)

این جنگل‌­ها عمدتاً مخروبه تا نیمه‌مخروبه هستند. اکثر درختان به‌­ویژه خرمندی و ممرز توسط دامداران سرشاخه‌زنی شده (شکل 6) و به حالت شاخه‌زاد درآمده‌اند. ارتفاع پایه‌های شاخه­‌زاد در ممرزها بیش از 2 تا 3 متر و در خرمندی­‌ها بیش از 1/3 متر است. درختان به‌ندرت دارای تاج مستقل بوده و اکثراً از سرشاخه­‌ها تشکیل شده‌­اند. درمجموع، این جنگل‌­ها نیاز به یک طرح جنگلداری تبدیل (Conversion) دارند.

شکل 6- سرشاخه‌زنی گونه‌­های جنگلی توسط دامداران و جنگل‌نشینان پراکنده(عکس: مجید حسنی، 1401)

از نظر اشکوب‌بندی، این جنگل‌ها حداکثر دارای دو اشکوب با اشکوب زیرین ازگیل و آلوچه جنگلی هستند. تنوع قابل توجهی از گونه­‌های علفی و خشبی در این عرصه‌ها مشاهده می­‌شوند که از اهداف مدیریت دامداری در این عرصه‌هاست. ساختار سنی این جنگل با چشم‌­پوشی از نوع گونه، ناهم‌سال بوده و زادآوری در آن دیده نمی‌­شود. پوشش کف جنگل در نقاط مسطح و بدون شیب به‌علت باز بودن فضا و نور، بیشتر از سرخس چماز و انواع گرامینه‌­ها تشکیل شده و در نقاط شیب‌­دار و برخی دره­‌ها، گونه­‌های متفاوت دیگری ظاهر می­‌شوند.