مریم مصلحی جویباری
عضو هیئت علمی بخش تحقیقات منابع طبیعی، مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان هرمزگان
بومسازگانهای حساس و شکننده نواحی گرمسیری، مناطق ارزشمندی هستند که پوشش گیاهی نقش مهمی در تغییر شرایط رویشگاهی آنها دارد. یکی از این پوششهای مهم و اثرگذار، بومسازگان ماندابی مانگرو است. مانگروها درختان همیشه‌سبز و مقاوم به شوری واقع در پهنههای جزرومدی نواحی گرمسیری و نیمه گرمسیری هستند که به شرایط شوری زیاد، باد، محیط غیرهوازی خاک و جزرومدهای با ارتفاعات زیاد، سازگاری پیدا کردهاند. جنگل‌های مانگرو، تنها یک درصد از جنگل‌های مناطق حاره و کمتر از 0.4 درصد از کل جنگل‌های جهان را تشکیل میدهند که از این مقدار 42 درصد آن در قاره آسیا قرار دارد.
جنگل‌های مانگروی ایران متشکل از دو گونه حرا (Avicennia marina) و چندل (Rhisophora mucronata) با مساحت 25760 هکتار، در جنوب غربی آسیا در سه استان بوشهر، هرمزگان و سیستان و بلوچستان قرار دارند و یکی از غربیترین گسترشگاههای این اجتماعات ساحلی در آسیا را تشکیل میدهند. استان هرمزگان با بیشترین مساحت جنگل‌های مانگرو در ایران، دارای هر دو گونه حرا و چندل در نوار ساحلی است. رویشگاههای طبیعی جنگل‌های مانگرو بهجز در بندر سیریک، از اجتماعات خالص، نامنظم و ناهمسال درختان حرا پوشیده شده و فقط در بندر سیریک درختان حرا به صورت آمیخته با درختان چندل مشاهده می‌شوند (شکل 1). مانگروهای ایران نسبت به درختان مانگروی مناطق دیگر جهان، به علت وجود شرایط سخت اکولوژیکی (بارندگی کمتر از 250 میلیمتر و دمای زیاد)، دارای ساختار ویژهای (ارتفاع کمتر، ساقههای منشعب و رونده) بوده و بسیار حساس به دخالت‌های انسانی هستند.
با وجود ارزش محیط زیستی زیاد و مساحت اندک جنگل‌های مانگرو در ایران، عملکرد، ساختار و شرایط رویشگاهی این اکوسیستم‌ها به‌دلیل فعالیتهای انسانی در حال تخریب است. با اینکه جنگل‌های مانگرو در طول چهار دهه گذشته در یک مقیاس خیرهکننده برداشت و تخریب شده‌اند، اما همچنان به‌عنوان یک منبع مهم غذا، چوب و فراهم‌کننده خدمات باارزش محیطی برای جوامع سواحل‌نشین در نواحی گرمسیری به‌شمار میآیند. ویژگی‌های خدماتی این جنگلها میتواند جذب سرمایه را برای حفاظت از آنها در ازای دریافت خدمات، تسهیل کند. بنابراین، ضرورت دارد مدیران، اطلاعات کافی در زمینه اثرات عوامل تهدیدکننده ناشی از فعالیتهای بشری بر مانگرو داشته باشند تا بتوانند این اکوسیستم‌های باارزش را به درستی مدیریت و حفاظت کنند. جنگل‌های مانگرو در جنوب کشور نیز از این دست‌اندازی‌ها مصون نمانده‌اند و به‌رغم اهمیت زیاد اکولوژیکی و اقتصادی، مورد بهرهبرداری شدید قرار گرفته و به‌دلیل برداشت‌های بی‌رویه مردم محلی به‌منظور تأمین علوفه برای دام، در معرض تهدید هستند. با توجه به عدم امکانات و تمهیدات مناسب در این نواحی برای تأمین علوفه، مردم به ناچار، مجبور به استفاده از این جنگلها برای تأمین مایحتاج خود هستند. بنابراین با توجه به تخریب شدید در بعضی نواحی و در معرض تخریب بودن جنگل‌های باارزش مانگرو و تحلیل ارزش خدماتی آنها، عدم وجود اطلاعات معتبر علمی در زمینه اثرات سرشاخه‌زنی بر درختان حرا و همچنین اهمیت اجتماعی و اقتصادی این درختان برای جوامع ساحل‌نشین، پروژه تحقیقاتی “تأثیر شدتهای مختلف شاخهزنی بر ویژگی‌های رویشی و زایشی جنگل‌های حرا در منطقه خمیر” به سفارش اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان هرمزگان از سال 1396 آغاز شد و به‌مدت پنج سال ادامه داشت. این پژوهش با هدف بررسی اثرات سرشاخه‌زنی مدیریت شده بر ویژگی‌های رویشی و زایشی درختان حرا به منظور حفاظت از ذخایر طبیعی جنگل‌های مانگرو و توصیه شدت مناسب برداشت (در صورت امکان) بود. در طول پنج سال، شدت برداشت‌های صفر، 10، 20 و 30 درصدی درمورد 120 درخت حرا بررسی و ویژگی‌های مختلف قطر یقه، ارتفاع، طول تاج، سطح تاج، زیتوده برگ، شاخص سطح برگ و شادابی درختان اندازه‌گیری شد. همزمان با پیشرفت پروژه، آنچه در این پژوهش قابل توجه بود، واکنش درختان به قطع بود. از همان سال‌های ابتدایی قطع، شاخهزایی و ظهور برگ در شاخه‌های قطع‌شده، عملکرد ضعیفی نشان داد و با افزایش شدت قطع، کاهش عملکرد چشمگیرتر نیز شده بود (شکل 2). با گذشت زمان و ادامه سرشاخه‌زنی، بیشتر شاخه‌های قطع‌شده در شدت 20 و 30 درصد یا خشک شدند و یا عملکرد بسیار ضعیفی نشان دادند (شکل 3)، اما در شدت قطع 10 درصد، عملکرد برخی از ویژگی‌های رویشی به عملکرد درختان شاهد (بدون قطع) به‌طور تقریب، نزدیک شده بود. با این وجود، در این شدت قطع نیز باززایی و ترمیم درختان، روند سریعی نداشت و به حد مطلوب نرسید. برخلاف ویژگی‌های رویشی که در همه شدتها، واکنش منفی به سرشاخه‌زنی نشان دادند، زادآوری در شاخهزنی با شدت کم، عملکردی مشابه با شاهد داشت.
با توجه به بررسیهای انجام‌شده و خشکیدگی و ضعف درختان پس از شاخهزنی، میتوان گفت که درختان حرا، بسیار حساس به دخالت‌های انسانی و برداشت بوده و بهشدت نسبت به اینگونه دخالتها واکنش نشان میدهند. واکنش این درختان بهصورت کاهش رویش، زیتوده، تولید، خشکیدگی شاخه‌های هرس‌شده و کاهش تولید نهال در اطراف درختان شاخهزنی شده، در درختان و عرصه رویشگاه قابل مشاهده بود. بنابراین توصیه میشود از برداشت و سرشاخه‌زنی درختان در شدتهای زیاد تا کم جلوگیری شده و این جنگلها در رده جنگل‌های حمایتی قرار گیرند.
شکل 1- نمایی از جنگل‌های مانگرو در منطقه مورد مطالعه (عکس: مریم مصلحی، بهمن 1398)
شکل 2- ظهور برگ در شاخه‌های هرس‌شده با شدت کم (عکس: مریم مصلحی، مهر 1397)
شکل 3- خشکیدگی شاخه‌ها پس از هرس (عکس: مریم مصلحی، بهمن 1400)
