معرفی جنگل‌های کران‌رودی با تأکید بر اهمیت آنها (منطقه مورد مطالعه: جنگل‌های کران‌رودی زرینه‌رود در استان کردستان)

محمود بیات¹، احمد بازگیر² و ایوب رضایی مطلق²

1- استادیار پژوهش، بخش تحقیقات جنگل، مؤسسه تحقيقات جنگلها و مراتع كشور، سازمان تحقيقات، آموزش و ترويج كشاورزي، تهران، ايران

2- پژوهشگر، بخش تحقیقات جنگل، مؤسسه تحقيقات جنگلها و مراتع كشور، سازمان تحقيقات، آموزش و ترويج كشاورزي، تهران، ايران

اکوسیستم‌های کران‌­رودی(Riparian) یا ساحلی، اکوتون‌های آبی-زمینی هستند که به‌وسیله جریانات رودخانه­‌ای، با مشخصات ژئومورفولوژیک منحصربه‌فرد شکل گرفته و دارای ویژگی‌های زیستی، بیوفیزیکی و چشم‌انداز ویژه می‌باشند. همه زون‌های کران­‌رودی به‌طور طبیعی اکوتون هستند و انتظار می‌رود که گونه‌های زیاد و گونگون اکولوژیکی در آن‌ها پدیدار شود. درواقع، یكي از متنوع‌ترین و پویاترین اکوسيستم‌های جهان، جنگل‌های کران‌رودی هستند که در حاشيه رودخانه­‌ها گسترش داشته و از نظر ترکيب جوامع گياهي، خاك، پستي‌‌ و بلندی و ویژگي‌های هيدرولوژیكي از مناطق هم‌جوار خود متمایزند. پوشش گیاهی ساحلی دامنه گسترده‌ای از عملکردهای مختلف اکوسیستم را ارائه می‌دهند؛ فرسایش را کنترل می‌کنند؛ به‌عنوان حائل بین رودخانه و مناطق کشاورزی مجاور عمل می‌کنند؛ می‌توانند حوادث ناشی از سیل و آلودگی (به‌عنوان نمونه، آلودگی ناشی از پساب‌های کشاورزی، کودها و آفت‌­کش‌ها) را کاهش دهند. ساختار جنگل‌های ساحلی بر کیفیت آب مانند غلظت آمونیوم، هدایت الکتریکی و بار رسوبی تأثیرگذار است. جنگل‌های کران­‌رودی زیستگاه ماهی‌ها، پرندگان و پستانداران کوچک، حشرات و زنبورها به شمار می‌روند. گیاهان در منطقه کران‌رودی در موزاییک متنوعی از شکل زمین، جوامع گیاهی و محیط‌زیستی که جزئی از یک منظر بزرگ‌تر است، مستقر هستند، به‌طوری‌که در این جوامع درجه زیادی از تنوع گیاهی و ساختار متفاوتی از گونه‌ها نسبت به نواحی مجاور یافت شده است. ترکیب گونه‌های جوامع کران­‌رودی تحت تأثیر فاکتورهای محیط‌زیستی مانند خاک مرطوب، توپوگرافی دشت سیلابی و جریانات رفت و برگشتی رودخانه که رشد آن‌ها را محدود می‌کند، به‌شدت متغیر هستند. این اکوسیستم‌ها به نسبت نواحی مجاور از حساسیت زیادی به تغییر برخوردار بوده، ولی با این حال جز مناطقی هستند که توسط انسان مورد تخریب قرار می‌گیرند. در بخش تحقیقات جنگل، پروژه‌ای درمورد ساختار جنگل‌های کران‌رودی در حال اجراست که یکی از حوضه‌های مطالعاتی آن، حوضه آبریز رودخانه زرینه‌رود است. این حوضه با گستره‌اي بالغ بر  11575 کیلومتر مربع در شمال‌غرب ایران قرار گرفته است و از نظر تأمین آب کشاورزی، آب آشامیدنی و تنوع گیاهی و حیات وحش اهمیت دارد. از نظر تقسيمات كشوري، ايـن زيـرحوضـه در محـدوده‌ اسـتان‌هـاي زنجان، آذربایجان‌شرقي، آذربایجان‌غربی و كردستان قرار گرفته است (ضرغامی و صفاری، 1392). از نظر تنوع درختان و درختچه‌ها، تنوع گونه‌ای این جنگل‌ها زیاد نبوده و تنها دو گونه بید و گز عناصر اصلی این جنگل‌ها هستند. در بسیاری از موارد، جنگل یک‌اشکوبه است و فقط در مواردی که ارتفاع درختان بید زیاد است (بیشتر از شش متر) دو اشکوب تشکیل می‌شود که اشکوب بالا درختان بید و اشکوب پایین درختچه‌های گز هستند (شکل‌های 1 و 2). به‌طور کلی، پوشش منطقه از شرایط مناسبی از نظر کمیت (تعداد پایه و انبوهی تاج‌پوشش) و کیفیت (شادابی درختان) برخوردار است (شکل‌های 3 و 4)، ولی باید توجه داشت که با بی‌آب شدن رودخانه در بسیاری از مناطق که به‌نظر به‌دلیل برداشت بیش از حد برای مصارف کشاورزی است، پوشش کران‌رودی می‌تواند با چالش جدی روبه‌رو شود، کما اینکه در برخی موارد سرخشکیدگی درختان به‌ویژه گونه بید دیده می‌شد (شکل 2). به طور کلی، تعداد درختان بید بیشتر از گز بوده و قطر و ارتفاع آنها نیز از گز به‌مراتب بیشتر است. از سوی دیگر، ارتفاع درختان بید در حدود 5-3 متر است که اغلب آنها شاخه‌زاد هستند و جست‌های آنها قطری کمتر از  15 سانتی‌متر دارند.

نکته قابل توجه در این حوضه، عدم وجود پوشش گیاهی مناسب در برخی مناطق است (شکل 5) که دلایل آن نیاز به بررسی بیشتر دارد؛ آیا این پوشش گیاهی در سالیان اخیر و توسط عامل انسانی از بین رفته است یا سابقه طولانی و دلایل اکولوژیک دارد؟ همچنین تجاوز به حریم رودخانه و از بین بردن پوشش گیاهی برای کشاورزی در منطقه در برخی نقاط دیده شد (شکل 6) که این خود می‌تواند موجب ایجاد خسارت‌های جدی به کارکردهای جنگل‌های کران‌رودی شود. درمجموع، شرایط جنگل‌های کران‌رودی رودخانه زرینه‌رود را می‌توان به‌نسبت خوب برآورد کرد، ولی توجه به تهدیدهای موجود نیز باید مورد توجه جدی قرار گیرد تا کمیت و کیفیت این جنگل‌ها حفظ و بهبود یابد.

شکل 1- گونه‌های بید و گز در جنگل‌های کران‌رودی زرینه‌رود (عکس از محمود بیات، مرداد 1403)

شکل 2- دو اشکوب متمایز بید و گز در جنگل‌های کران‌رودی زرینه‌رود (عکس از احمد بازگیر، مرداد 1403)

شکل 3- شادابی و کیفیت گونه‌های بید و گز در جنگل‌های کران‌رودی زرینه‌رود (عکس از محمود بیات، مرداد 1403)

شکل 4- تراکم زیاد جنگل‌های کران‌رودی زرینه‌رود (عکس از محمود بیات، مرداد 1403)

شکل 5- نمایی از یک منطقه با پوشش تنک در جنگل‌های کران‌رودی زرینه‌رود (عکس از احمد بازگیر، مرداد 1403)

شکل 6- تجاوز به حریم رودخانه برای کشاورزی (عکس از احمد بازگیر، مرداد 1403)

منابع

– ضرغامی، م. و صفاری، ن.، 1392. تخصیص بهینه آب به بخش کشاورزی حوضه زرینه‌رود به کمک روش نامتقارن. اقتصاد کشاورزی، 7(2):125-107.