- تخریب منابع طبیعی به هر شکل، چه ساخته و پرداخته انسان باشد و یا در اثر تغییرات اکولوژیک ناشی از اقلیم و طغیان آفات و بیمارگرها باشد، اثر مستقیم روی تولیدات بخش کشاورزی خواهد داشت بنابراین، توجه به منابع طبیعی و در اولویت قرار دادن حفظ، حمایت و احیاء عرصه‌ها، یک سرمایه‌گذاری مهم روی عناصر اصلی تولیدات اساسی بخش کشاورزی یعنی منابع آب، خاک و ذخایر ژنتیکی است.
حسن عسکری، استاد پژوهش و سردبیر مجله حفاظت و حمایت جنگلها و مراتع و مجله مهار زیستی در گیاه‌پزشکی، در گفتگو با روابط عمومی مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، به بیان دیدگاه خود در زمینه نقش و جایگاه منابع طبیعی در تأمین پایدار امنیت غذایی کشور، پرداخت.
آقای عسکری، شما سال‌ها عضو هیئت علمی مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور همچنین، مؤسسه تحقیقات گیاه پزشکی بودید. شما در مقام یک استاد بازنشسته، تجارب ارزنده پژوهشی در زمینه گیاه‌پزشکی جنگلها و مراتع و گیاه‌پزشکی کشاورزی بهویژه در حوزه کنترل بیولوژیک و تنوع زیستی دارید. تا آنجایی که میدانم مسئولیت‌های مختلفی را هم در مؤسسات فوق و در سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی داشتهاید، به ویژه اینکه شما مسئول تدوین برنامه علم و فناوری امنیت غذایی در قالب برنامه استراتژیک بوده‌اید. لطفاً دیدگاه خود را درخصوص اهمیت، نقش و جایگاه جنگلها و منابع طبیعی در تأمین امنیت غذایی بیان کنید.
همانطور که گفتید من در حوزه‌های مختلف پژوهش داشته‌ام. در زمینه گیاه پزشکی جنگلها و مراتع سال‌ها تحقیق کردم و در ارتباط با مسائل گیاه پزشکی زراعت و باغبانی و مسائل منابع طبیعی، اشراف دارم.
من ارزش جنگلها، مراتع و منابع طبیعی کشور را زمانی بیشتر درک کردم که مسئول تدوین برنامه علم و فناوری امنیت غذایی در سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی بودم. این برنامه در قالب برنامه استراتژیک پژوهش، آموزش و ترویج سازمان تات بود. هنگام تدوین این برنامه دریافتم که تمام فعالیت‌های وزارت جهاد کشاورزی به برقراری و حفظ امنیت غذایی کشور ختم میشود. اگر در زمینه ذخایر ژنتیک و تنوع زیستی و بهره برداری از آنها فعالیت آموزشی، پژوهشی، ترویجی و یا اجرایی میکنیم و یا در زمینه آب و خاک و منابع طبیعی و همینطور مسائل مدیریتی و اقتصادی توجه داریم، یک هدف مشترک در همه این اقدامات وجود دارد و آن، برقراری و حفظ امنیت غذایی کشور است که البته جزو لاینفک امنیت ملی کشور محسوب میشود.
امنیت غذایی خط قرمز تمام کشورهای دنیا است. بر اساس سیاستهای کلان، قوانین و اسناد بالادستی، برقراری امنیت غذایی متکی بر تولید اقلام اساسی مواد غذایی در داخل کشور است. تولیدات کشاورزی نیازمند چند عنصر حیاتی است که همگی باید با هم و در کنار هم قرار گیرند.
تولیدات کشاورزی به طور کامل نیازمند منابع آب کافی، خاک مناسب، اقلیم مساعد و نیروی شاغل در بخش کشاورزی است. از طرف دیگر وقتی به اهمیت جنگلها و مراتع و پوششهای گیاهی میپردازیم، اولین موضوع حائز اهمیت برای آنها، تولید منابع آب، حفظ خاک، حفظ تنوع زیستی و ذخیره‌گاه موجودات مفید برای کشور و به ویژه در بخش کشاورزی است.
وجود آب شیرین در سفره‌های زیرزمینی، رودها و سایر منابع آبی، مرهون پوششهای گیاهی در عرصههای منابع طبیعی است. وقتی پوشش جنگلی و یا سایر عرصه‌ها از بین میروند ذخیره سازی منابع آب در زیر زمین، کم میشود. به همین لحاظ سیلابهای بزرگ و مخرب ایجاد میشوند. خشک شدن بلوطهای زاگرس، گونها و بادام وحشی و یا پوششهای دیگر به دلیل اثر کاهش آبهای زیرزمینی و کاهش رطوبت زیرسطحی خاک است. بسیاری از باغها در اثر نبود آب و همینطور رطوبت زیرسطحی خاک، نابود شده‌اند. در چنین شرایطی طغیان انواع آفات و بیمارگرهای گیاهی در هر دو عرصه منابع طبیعی و باغبانی شکل میگیرد. مثل طغیان سوسک های چوبخوار، کرم خراط در باغ‌های سیب و گردو و یا انواع قارچ‌های چوبزی.
برداشت آب از عرصه‌ها، موجب فرونشست زمینهای کشاورزی شده است. سطح زیادی از نیروی مولد در بخش کشاورزی، عرصههای تولید را ترک خواهند کرد و تولید محصولات اساسی کشاورزی با چالش روبرو خواهد شد.
تخریب جنگلها و پوششهای گیاهی صرفا در اثر تخریب انسانی نیست. تغییر اقلیم و کاهش بارش ها و یا جابجایی بارش ها و از طرف دیگر افزایش میانگین دما به ویژه نبود سرماهای اثرگذار موجب شده است تا حشرات گیاه‌خوار در زمستان دچار تلفات نشوند. به همین دلیل جمعیت زیادی از آنها به سال بعد منتقل شده و طغیان میکنند.
بسیاری از آفات چوبخوار و یا ریشه‌خوار، پروانههای برگخوار در جنگلها و عرصههای کشاورزی و یا سن گندم از این موضوع تبعیت میکنند. وقتی درختان جنگلی بیبرگ میشوند، اولین اتفاقی که میافتد این است که قطرات باران بدون برخورد با برگها به زمین برخورد کرده و خاک را شسته و روان آب جاری شده موجب سیل میشود. در چنین حالتی، آب به سفره‌های زیر زمینی نفوذ نکرده و از دسترس خارج میشود.
خود گیاهان و درختان جنگلی نیز منابع آب را از دست داده و علاوه بر خسارت ناشی از بیبرگی، دچار تنش خشکی هم خواهند شد. این عوامل سبب خشک شدن درختان و تخریب جنگلها شده و این چرخه با شدت بیشتری ادامه پیدا خواهد کرد.
از طرف دیگر با از بین رفتن پوششهای گیاهی، تنوع گیاهی و تنوع جانوری همچنین، دشمنان طبیعی آفات نیز کم شده و این ذخیره‌گاهها که پشتوانه اصلی تعادل بخشی به زراعتها و باغبانی است، نابود میشوند. شاهد بودهام که در عرصههایی که عملیات بیولوژیک برای حفظ خاک با کاشت نهال گردو انجام شده بود به دلیل خشکسالی، با طغیان کرم خراط در عرصههای طبیعی و هم در تمام باغات منطقه مواجه شده بودیم.
موضوع خاک و کیفیت آن از عناصر اصلی دیگر تولید است که منشا تولید و حفظ آنها به عهده عملکرد عرصههای منابع طبیعی و پوششهای گیاهی آنهاست. از دست رفتن خاک مرغوب و مواد آلی آن در اثر فرسایش بادی و یا شسته شدن آن توسط روان آبها موضوع مهم دیگری است که به شدت روی تولید محصولات کشاورزی و حفظ امنیت غذایی اثر گذار است.
خالی شدن عرصههای منابع طبیعی از پوششهای گیاهی مرغوب، موجب کاهش تولید پروتئین از منبع گوشت قرمز میشود. زیرا وابستگی دام سبک در کشور به عرصههای منابع طبیعی و مراتع، بسیار زیاد بوده و حجم قابل توجهی از تولیدات دامی به این بخش از منابع طببیعی وابسته است.
تخریب منابع طبیعی به هر شکل، چه ساخته و پرداخته انسان باشد و یا در اثر تغییرات اکولوژیک ناشی از اقلیم و طغیان آفات و بیمارگرها باشد، اثر مستقیم روی تولیدات بخش کشاورزی خواهد داشت بنابراین، توجه به منابع طبیعی و در اولویت قرار دادن حفظ، حمایت و احیاء عرصه‌ها، یک سرمایه‌گذاری مهم برای منابع آب، خاک و ذخایر ژنتیکی است که همه اینها از عناصر اصلی تولیدات اساسی بخش کشاورزی هستند.
در مرحله بعد، کاشت نهال با گونه‌های مناسب و تنوع بخشیدن به پوششهای گیاهی علاوه بر بهبود شرایط زیست برای همه موجودات زنده منجمله انسان، موجب حفظ آب و خاک میشود. امیدوارم این دو مقوله مهم در سرلوحه کار مسئولین کشور به عنوان سرمایه‌گذاری و نه هزینه کرد، قرار گیرد.
