قارچ میکوریزی آربسکولار، عامل کلیدی در حفظ گونه های بومی جنگل‌های هیرکانی

محمد متینی‌زاده

 عضو هیئت علمی، بخش تحقیقات جنگل، موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور

بارانک (Sorbus torminalis) یکی از گونه ­های ارزشمند و نادر در جنگل­های هیرکانی است که از آستارا تا گلیداغی از ارتفاع۱۷۰ تا ۲۷۰۰ متر از سطح دریا پراکنش دارد (شکل ۱). پراکنش این گونه در دنیا شامل شرق، مرکز و جنوب اروپا، شمال‌شرقی افریقا و جنوب‌شرقی آسیا است. بارانک نسبت به نور مستقیم خورشید و کمبود موقت آب در خاک مقاوم است، بنابراین می­ تواند گونه‌ای مناسب برای جنگل‌کاری در مناطق گرم و خشک باشد.

شکل۱- نمایی از رویشگاه بارانک در جنگل تحقیقاتی خیرودکنار (عکس: محمد متینی‌زاده، فروردین ۱۳۹۲)

با توجه به اهمیت این گونه در جنگل­ های هیرکانی، می­ توان با گسترش جنگل‌کاری این گونه در طرح ­های جنگل‌داری، شرایط احیای آن را فراهم آورد. امروزه استفاده از تکنیک ­های مختلف برای افزایش زنده ­مانی و استقرار گونه­ های درختی و درختچه ­ای یکی از ضرورت­ های جنگل‌کاری محسوب می­ شود. یکی از مهم‌ترین فناوری­ ها در این زمینه، استفاده از قارچ های میکوریز است. این قارچ‌ها موجودات همزیست با ریشه گیاهان هستند که در بهبود ساختار خاک و حاصل‌خیزی آن نقش بسیار حیاتی دارند. در اثر رشد هیف قارچ‌های آربوسکولار درون خاک، ساختار اسکلتی تولید می‌شود که اجزای خاک را در کنار یکدیگر نگه داشته و باعث بهبود ساختار خاک می‌شود. درواقع، در این نوع همزیستی، نه‌تنها گیاه مواد معدنی مورد نیاز خود به‌ویژه نیتروژن و فسفر را از قارچ می‌گیرد، بلکه مقاومت آن هم به خشکی، بیماری و دماهای بیشینه و کمینه افزایش می‌یابد. قارچ‌های میکوریز آربسکولار برای تأمین کربن کاملاً وابسته به گیاهان بوده و گیاهان در مقابل دریافت مواد غذایی از قارچ، ۲۰ درصد از کربن تثبیت شده در فرآیند فتوسنتز را در اختیار آنها قرار می ­دهند.

در همین راستا، پروژه “ارزیابی همزیستی میکوریز آربسکولار چند گونه‌ مختلف درختی و درختچه‌ای جنگل‌های هیرکانی (فاز اول و دوم) و تولید نهال‌های میکوریزی دو گونه ملج و بارانک” توسط بخش تحقیقات جنگل انجام شد. هدف از این پروژه، تولید نهال­ های گونه‌های بومی میکوریزی به‌عنوان یک ابزار فناوری موفقیت‌آمیز برای کمک به ترمیم اکوسیستم‌های تخریب‌شده بود (شکل ۲). در این پژوهش از قارچ‌های همزیست با بارانک برای تولید نهال­ های میکوریزی آن استفاده شد.

شکل ۲- نمونه ­برداری از ریزوسفر بارانک (عکس: محمد متینی‌زاده، فروردین ۱۳۹۲)

آزمایشات انجام شده بر روی نهال های میکوریزی تولید شده در پروژه (شکل ۳) نشان داد که همزیستی میکوریزی باعث افزایش رشد نهال­ های بارانک شد. قارچ­ های میکوریزی قادرند با افزایش سطح جذب ریشه و تحریک ریشه ­زایی، بیشتر مواد غذایی موجود در خاک را در اختیار گیاه قرار داده و همچنین می ­توانند با افزایش قطر و حجم ریشه، باعث افزایش پنجه­ دوانی گیاه در خاک ­شوند و استقرار و بقای آن­ را بهبود  بخشند. این مسئله نشان‌دهنده­ جایگاه ویژه­ قارچ ­های میکوریز در حفاظت از گونه ­های گیاهی بومی در برنامه ­های احیا و مدیریت جنگل­ های هیرکانی بوده و می ­توان آن را به‌عنوان راهکاری مناسب و کاربردی برای افزایش رشد و زنده‌مانی گونه ‏های جنگلی قلمداد کرد.

شکل ۳- تولید نهال­ های میکوریزی بارانک (عکس: محمد متینی‌زاده، خرداد۱۳۹۳)