عادل جلیلی
عضو هیات علمی و رئیس مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور
تصویر تاریخی ارتباط انسان و آب در فلات ایران نشان می دهد در گذشته پراکنش سکونتگاه ها و بزرگی جمعیت آنها ارتباط معنی داری با پراکنش و کمیت منابع آبی این سرزمین داشته است. استفاده ثقلی از رودخانه ها و داشتن نوعی سطوح آبگیر ابتدایی در پایین دست چشمه ها و برداشت متعادل از آبهای زیرزمینی با استفاده از روش های سازگار چون قنات زمینه ارتباط پایدار انسان و منابع آبی را فراهم می کرد.
اما اتفاقاتی که افتاده یعنی ۱٫ افزایش جمعیت، ۲٫ دسترسی انسان به ابزار، دانش وتکنولوژی کنترل، برداشت نامحدود و انتقال آب و ۳٫ ظهور کلان شهرها و مراکز متمرکز کشاورزی و صنعتی همه این پدیده ها ناشی از رویکرد توسعه ای غلط، ناپایدارونامتعادل، عدم اگاهی از فرایند حاکم بر طبیعت و خروجی اجتناب ناپذیر متغیر زمان است.
افزایش جمعیت خود به تنهایی مولفه مادر می باشد.
شاخصی تحت عنوان سرانه آب (بر اساس میزان آب قابل استحصال) می تواند موقعیت هر سرزمین را از نقطه نظر جایگاه آب به عنوان متغیر تعیین کننده در توسعه آن مشخص نماید. سازمان خواربار و کشاورزی سازمان ملل (FAO) سرانه آب در مقیاس جهانی را محاسبه کرده است. بطوریکه از سال ۱۹۶۰ تا ۲۰۱۵ سرانه آب از ۱۳۴۰۳ مترمکعب برای هر فرد به ۵۹۳۲ متر مکعب یعنی کمتر از نصف رسیده است.
دقت کنیم اگر در ایران قرار بود بر اساس متوسط جهانی در سال ۲۰۱۵ سرانه آب داشت باید در حال حاضر جمعیت آن حدود ۲۱ میلیون نفرمی بود.
برای محاسبه سرانه آب در ایران می توان بر اساس دو سناریو عمل کرد؛
آب قابل استحصال ایران براساس متوسط درازمدت حدود ۱۲۶ میلیارد متر مکعب است. در این سناریو سرانه آب کشور با جمعیت حدود ۸۳ میلیون نفر برابر با ۱۵۱۸متر مکعب می شود.
در حالیه با توجه به تغییر اقلیم و کاهش آورد آبی رودخانه در دهه اخیر بر اساس محاسبه وزارت نیرو به عدد ۸۸ میلیارد مترمکعب رسیده، یعنی حدود ۳۰ درصد کاهش پیدا کرده است. در این سناریو عدد سرانه آب کشور حدود ۱۰۶۰ مترمکعب محاسبه می شود.
در رابطه با دو شاخص ۱۷۰۰ مترمکعب و ۱۰۰۰ مترمکعب سرانه آب بین پژوهشگران و کارشناسان اتفاق نظر وجود دارد که اگر در کشوری سرانه آب از عدد ۱۷۰۰ عبور کند آن کشور در ردیف کشورهای که با پدیده استرس آب روبرو شده است قرار می گیرد حال اگر این عدد به کمتر از ۱۰۰۰ مترمکعب برسد، کشور وارد دوران بحران آب می شود.
بر اساس محاسبه انستیتو جهانی منابع ((World Resources Institute ) که نتایج آن در سایت بولمبرگ منتشر شده است جایگاه کشورها را که وارد دوران بحران آب شده اند، رتبه بندی کرده است. ایران در بین تمامی کشورها، در جایگاه چهارم دنیا قرار گرفته است. بنابراین صرفاً با در نظر گرفتن فاکتور جمعیت، ایران عملاً وارد دوران بحران آب شده است.
این مقاله و مطالب بیشتر در این موضوع را در نشریه طبیعت ایران به نشانی زیر بخوانید.
