مریم تیموری
عضو هیئت علمی بخش تحقیقات جنگل، مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور
فرسایش خاک در ایران یکی از مشکلات جدی حوزه منابع طبیعی بوده و از موانع اصلی در توسعه پایدار کشاورزی و منابع طبیعی محسوب میشود. مقدار فرسايش خاک در ايران، در مقايسه با متوسط فرسايش جهاني خاک زیاد است. براساس آمار موجود، فرسايش خاک در ايران سالانه حدود 16 تن در هکتار است، در حالي‌که در جهان، متوسط فرسايش خاک حدود 6 تن در هکتار است. در برخی از مناطق ایران ازجمله استان چهارمحال و بختیاری، مقدار فرسایش خاک به‌دلیل شرایط جغرافیایی این استان، وجود اراضی شیبدار و غیره، بسیار بیشتر بوده و به 20 تن در هکتار میرسد. میزان خسارات محیط‌زیستی برجا و خارج از محل فرسایش خاک بسیار زیاد است. بانک جهانی مقدار خسارت ناشی از مجموعه عوامل تخریب را در ایران حدود 10 میلیارد دلار در سال برآورد کرده است که اهمیت اقتصادی فراوان تخریب خاک و در نتیجه اهمیت جلوگیری از فرسایش خاک را نشان میدهد.
فرسایش پذیری خاک بیانگر حساسیت ذاتی خاک به فرسایش است که سهولت جداشدن ذرات خاک بر اثر انرژی جنبشی، قطرات باران و انتقال آنها توسط نیروی رواناب را نشان میدهد. فرسایش پذیری خاک به عوامل متعددی ازجمله مقدار مواد آلی، بافت، پایداری خاکدانه و جهت شیب بستگی دارد. برای جلوگیری از فرسایش خاک از روشهای مختلف از جمله روشهای فیزیکی، شیمیایی و زیستی استفاده میشود.
در مطالعه انجام‌شده در بخش تحقیقات جنگل مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، تأثیر باکتریهای تجزیه‌کننده آنزیم اوره آز جداشده از یک رویشگاه زاگرسی در بهبود برخی از ویژگی‌های خاک که منجر به کاهش فرسایش پذیری آن میشود، با روشهای علمی بررسی شد (شکل‌های 1 و 2). نتایج بررسی نشان داد که خاکهای این منطقه پتانسیل زیادی از باکتریهای مولد اوره آز دارند. وجود این باکتریها و مناسب بودن شرایط برای فعالیت آنها می‌تواند موجب استحکام خاک شده و در جلوگیری از فرسایش آن مؤثر باشد. باکتریهای منتخب، براساس فعالیت اوره آزی، قادرند در صورت تلقیح به خاک، باعث افزایش مقاومت فشاری و برشی خاک در مقایسه با نمونههای کنترل شوند. مقاومت فشاری اندازه گیری‌شده در این مطالعه (شکل 1) بین 0.75 تا 1.5 کیلوگرم بر سانتیمتر مربع متغیر بوده است که نشان میدهد این باکتریها را میتوان جزء تثبیت‌کننده‌های متوسط تا خوب ارزیابی کرد که میتوانند مقاومت مناسبی را در خاک ایجاد کنند، بدون آنکه مانع از جوانه زنی گیاهان شوند.
مقدار مقاومت برشی در خاکهای تیمارشده با سویههای منتخب (شکل 2) حداقل 2.4 و حداکثر 2.7 کیلوگرم بر سانتیمتر مربع بود که نشان میدهد این باکتریها توانایی زیادی در ایجاد مقاومت برشی داشته و میتوان آنها را جزو تثبیت‌کننده‌های بسیار خوب ارزیابی کرد. بنابراین، این باکتریها قادرند با اتصال ذرات خاک به یکدیگر از طریق القای تولید رسوب کربنات کلسیم، باعث مقاوم شدن سطح خاک و کاهش فرسایش خاک شوند، بدون آنکه پیامدهای محیط‌زیستی زیان‌باری داشته باشند. این مطالعه در سطح آزمایشگاهی، در مقیاس کوچک و شرایط کنترل‌شده انجام شد و نتایح آن مثبت و امیدوارکننده است، اما با توجه به هدف اصلی این گونه مطالعات که تثبیت خاک و جلوگیری از فرسایش در مناطقی است که با این معضل روبرو هستند، لازم است که آزمایش‌های مشابهی در شرایط عرصه انجام شود، تا در جایی که شرایط متغیر بوده و خارج از کنترل نیز هست، بتوان در مورد کارایی آنها برای تثبیت در مقیاسهای بزرگ‌تر اظهار نظر کرد.
