هدف بانک ژن منابع طبیعی حفاظت از گیاهان ایران است با تمرکز بر گیاهان انحصاری، در خطر انقراض و مناطق در خطر سراسر کشور. بدین منظور بذر از گیاهان و از زیستگاههای در خطر، سراسر کشور جمع آوری خواهد شد. هدف گذاری آینده ما اینست که تا سال ۱۴۰۰ بذر همه گیاهانی را که قابلیت نگه داری در بانک ژن دارند جمع آوری و حفاظت کنید.
هیچ یک از ماموریتهای جمع آوری شبیه به هم نیست. کلید یک جمع آوری موفق، یک برنامه سفر قابل انعطاف است و اینکه توجه داشته باشیم هیچ چیز جای تجربه را نمی گیرد.
در بیشترمواقع جمع آوری کنندگان برای رسیدن به رویشگاههای طبیعی و جمع آوری بذر باید به مناطق دوری سفر کنند. شرایط در این مکانها ممکن است سخت باشد و تیم اعزامی وابسته به اعضای با تجربه گروه است تا بتواند در عین صحت و سلامت یک جمع آوری با کیفیت و با دقت را به انجام برساند. یک ماموریت نمونه باید متشکل از چند جمع آوری کننده باشد، این گروه باید، در حالیکه با یک وسیله نقلیه شاسی بلند مناطق گسترده ای را بررسی می کند، به طور متوسط در هر روز سه برداشت داشته باشد. گروه جمع آوری کننده باید به ابزار و دستورالعمل های لازم، برای هدایت گروه به مکانهایی که گیاه مورد نظر در حال میوه دهی باشد یا بذرشان رسیده باشد، مجهز باشند. اگر چه که ماموریتها با دقت برنامه ریزی می شوند ولی تیم ممکن است بسته به شرایط آب و هوایی و تعداد گیاهان در حال میوه دهی در زمان بازدید ، برنامه سفر را تغییر دهند.
یافتن گیاه
تیم جمع آوری کننده برای تعیین اولویت در جمع آوری، همچنین برای یافتن محل گیاه و زمان رسیدن بذرها، وابسته به دانش گیاه شناسان می باشد. علاوه بر این نمونه های پرس شده گیاهان که طی سالها جمع آوری شده و در هر باریوم های کشورمان نگه داری می شوند اطلاعات با ارزشی مثل محل جمع آوری و زمان گل و میوه دهی گونه ها را با خود به همراه دارند. در زمانی که منابع اطلاعاتی دیگری وجود ندارد اینها منابع با ارزشی از اطلاعات مورد نیاز ما هستند. استخراج این داده ها و تشکیل یک بانک اطلاعاتی دیجیتال ما را قادر می سازد دفترچه های راهنمایی برای جمع آوری گونه های مختلف تهیه کنیم و مناطقی که برای حفاظت در اولویت قرار دارند را تشخیص بدهیم.
جمع آوری کننده باید مطمئن باشد که گونه مورد نظر را به درستی شناسایی کرده است و زمان کافی صرف ارزیابی جمعیت کند تا اطمینا ن حاصل کند که ازظرفیتهای لازم برای یک جمع آوری با کیفیت برخوردار است.
شناسایی بذر قبل از جمع آوری
شناسایی بذر
قبل از جمع آوری بذور، گیاه مورد نظر باید با دقت شناسایی شود. برای این منظور جمع آوری کنندگان باید از هر نوع کتاب راهنما و یا چک لیستهایی که در باره منطقه وجود دارد استفاده کنند، در همین حال در اطلاعات مشروحی که در محل، در فرمهای جمع آوری صحرایی ثبت می شود هر نوع صفت ویژه ای مثل شکل و رنگ اجزاء گل با دقت ذکر گردد. برای اطمینان از اینکه گیاه به طور صحیح نامگذاری شده است یک نمونه بوتانیکی به نام وچر تهیه می شود. در ایده آلترین حالت وچر باید یک نمونه پرس شده هرباریومی باشد اما گاه یک عکس با کیفیت بالا ، DNA یا بذر هم مورد قبول است. نمونه های وچر بوسیله متخصصین گیاه شناس مورد بررسی قرار می گیرند تا نامگذاری تایید شود و به عنوان نام اولیه نمونه جمع آوری شده استفاده شود. نامگذاری، با اضافه شدن اطلاعات جدید در مورد جامعه گیاهی، دوباره توسط گیاه شناسان مورد بازنگری قرار خواهد گرفت.
ارزیابی بذرها
پس از پیدا شدن و شناسایی گیاه مورد نظر، جمع آوری کنندگان بررسی می کنند که آیا در محل تعداد کافی گیاه در حال بذر دادن، وجود دارد و همچنین طی یک آزمایش ساده “برش بذر” میزان بذرهای آسیب دیده ، آفت زده و خالی را تخمین می زنند.
پس از اینکه بررسی ها نشان داد که امکان برداشت مقدار کافی بذر با کیفیت از جمعیتوجود دارد، جمع آوری کنندگان می توانند کار را شروع کنند.
یک کارشناس بانک ژن در حال جمع آوری بذر از طبیعت
ایشان پس از تایید گروه، بذر تعدادی گیاه را که به طور تصادفیانتخاب شده اند، جمع آوری می کنند. برای ذخیرهدراز مدت یک بذر، معمولا بذر های ۵۰ گیاه جمع آوری می شود. اما گاه ممکن است ، برای یک نمونه بذری که در تحقیقات مورد استفاده قرار می گیرد، تا ۲۰۰۰۰ بذر نیز لازم باشد، در این حالت برای اینکه در آینده بقای گیاه در محل به خطر نیفتد ، از تعداد زیادی گیاه جمع آوری انجام می گیرد و سعی می شود که فقط ۲۰% از بذرهای هر گیاه برداشت شود.
با هر نمونه بذری اطلاعات مربوط به آن نیز جمع آوری و ثبت می شود تا محیط رشد گیاه و نحوه نمونه گیری با نمونه بذری مرتبط شود.
استفاده از GPS برای ثبت مسیرها و محل جمع آوری
ثبت اطلاعات مشروح محل برداشت توسط جمع آوری کنندگان بسیار حیاتی است. این اطلاعات ممکن است در هر مرحله ای از زندگی بذر مورد نیاز باشد. تیم جمع آوری کننده از GPS برای مشخص کردن محل دقیق جمع آوری وثبت مسیرها استفاده می کنند، تا دوباره بتوان محل جمع آوری را پیدا کرد. طیفی از اطلاعات اکولوژیکی و جمع آوری مثل: گیاهان غالب منطقه، نوع خاک ، شیب و کاربری زمین نیز ثبت می شود. مشخصاتی مثل رنگو شکل گل، که در طی پرس کردن نمونه هرباریومی ممکن است از دست برود، با دقت در فرمهای صحرایی ثبت می شود تا در زمان شناسایی گیاه به کمک گیاه شناس بیاید
ثبت داده ها در محل جمع آوری بذور
گرچه استفاده دفترچه یادداشتهای الکترونیکی بطور فزاینده ای مرسوم می شود، اما بطور سنتی اطلاعات صحرایی بر روی کاغذ و به صورت دستی ثبت می شود. به محض رسیدن بذر و نمونه هرباریومی به بانک ژن ، داده های مربوط به آن وارد پایگاه داده ها می شود.
بذر های جمع آوری شدهباید به دقت مورد مراقبت قرار گیرند تا کیفیت و ظرفیت خود را برای ذخیره طولانی مدت حفظ کنند.
بذور جمع آوری شده در اثر مواظبت نادرست می توانند در محل دچار خسارت شوند, این بسیار مهم است که از قرار دادن بذرها در درجه حرارت و رطوبت زیاد اجتناب شود. جمع آوری کنندگان وضعیت بذرها و نمونه های هرباریومی را هر روز چک می کنند. بعضی از تیمها رطوبت سنجهای قابل حملی با خود دارند که در مورد نحوه مراقبت به آنها کمک می کند. در صورت لزوم بذرها بر روی پارچه هایی پخش شده و در سایه در محلی با تهویه مناسب قرار داده می شوند تا جریان هوا به خشک شدنشان کمک کند و زنده مانی آنها را حفظ کند. بذر هایی که به صورت میوه های آبدار یا گوشتی جمع می شوند, برای کاهشخسارت ناشی از کپک زدگی, باید طی یک تا دو روز از میوه جدا شوند. گاهی از خشک کن های قابل حمل برای خشک کردن سریع نمونه های هر باریومی استفاده می شود.
برای اینکه بتوان بذور جمع آوری شده را، که اکثر اوقات تعدادشان هم زیاد است، در وضعیت مناسبی برای ذخیره شدن به دست پرسنل بانک ژن در مرکز رساند، طول ماموریتهای جمع آوری در بیشتر مواقع حداکثر بین یک تا دو هفته است.
در صورتیکه درصد بالایی از بذور جمع آوری شده نارس هستند، تکنیکهای رساندن بعد از برداشت بکار گرفته می شود تا توانایی انبار داری آنها افزایش یابد.
بذور جمع آوری شده در سریع ترین زمان ممکن به بانک بذر فرستاده می شوند تا وارد فرایند خشک شدن بشوند.
برای بسیاری از بذر ها این حیاتی است که در عرض چند روز بعد از جمع آوری همراه با فرمهای حاوی مشخصات صحرایی به بانک بذر فرستاده شوند. این امر هر نوع تخریبی که ممکن است در اثر پیری برای بذرها بوجود بیاید را به حداقل می رساند. کارکنان میزان رسیده بودن بذرها را چک کرده و آنها را برای فرایند خشک کردن آماده کنند.
مواردی مثل عکس و یا نمونه های گیاهی، با همان شماره ای که در محل جمع آوری به نمونه بذری داده شده ، به بانک ژن فرستاده می شوند.
به همراه هر نمونه بذر لازم است موارد زیر نیز به بانک ژن منابع طبیعی ارسال شود:
۱. نمونه هرباریومی (که به هرباریوم بخش گیاهشناسی موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور تحویل خواهد شد، در سه نسخه)
۲. اطلاعات عرصه ای نمونه بذر شامل:
- فرم شناسنامه عرصهای بذر (پرینت و امضاء شده)
- فایل اکسل اطلاعات عرصهای بذر
۳. عکسهایی از:
- نمونه هرباریومی
- گیاه در عرصه
- گل به صورت یک بسته کامل ارسال شود.
- نکته مهم ۱: حداکثر فاصله زمانی بین جمعآوری بذر از عرصه و انتقال بذر به بانک ژن، یک ماه است.
- نکته مهم ۲: نمونه فایلهای خام مورد نیاز در فرآیند جمع آوری، در پایین این صفحه بارگزاری شده است. تهیه نسخه پشتیبان از فایلهای اطلاعاتی، توصیه می شود.
- نکته مهم ۳: بسته بذر (شامل نمونه بذر و متعلقات آن) در واحد ارزیابی مقدماتی بذور بانک ژن منابع طبیعی ایران بررسی می گردد. پس از بررسی، گزارش کیفیت و کمیت بسته ارسالی ، به مجری طرح جمعآوری ارائه خواهد شد.
- نکته مهم ۴: در زمان جمعآوری به هر نمونه بذر جمعآوری شده یک کد اختصاص می یابد. این کد بعنوان کد میدانی نامیده میشود و در بانکهای اطلاعاتی بانک ژن به همراه سایر اطلاعات برای نمونه بذر فوق حفط میگردد. کد میدانی بر روی فرم شناسنامهای جمعآوری، پاکت نمونه بذر، در فایل اکسل اطلاعات جمعآوری، دفتر یاداشتبرداری، نمونه هرباریومی و عکسهای گرفته شده از گیاه درج میگردد.
- نکته مهم ۵: ممانعت از حفاظت نمونه تکراری بسیار مهم است. در بانک ژن منابع طبیعی، مشخصات منشاء هر نمونه بذر وارده با مشخصات سایر اکسشنهای بذر موجود مقایسه میشود تا از جدید بودن بذر اطمینان حاصل شود. چنانچه نمونه بذر وارده هم منشاء با یکی از اکسشنهای بذر بانک ژن باشد، آن نمونه بعنوان تکرار اکسشن بذر قبلی تلقی شده و در بانک ژن به همراه بذر قبلی نگهداری خواهد شد. اما اگر نمونه بذر وارده هم منشاء با بذرهای موجود در بانک ژن نباشد بعنوان یک اکسشن بذر جدید به بانک ژن معرفی میگردد.