اهداف ، ساختار و برنامه های موزه حشرات
هدف اساسی از تأسیس موزه بندپایان منابع طبیعی کشور، شناخت تنوع زیستی در عرصه های جنگلی و مرتعی کشور به منظور حمایت از حشرات مفید و شناسائی حشرات آفت به منظور استفاده در طرح های ذیربط و ارتقائ سطح دانش و اطلاعات و فراهم آوردن زمینه های تحقیق در علوم طبیعی است. موزه بند پایان منابع طبیعی کشور با هدف جمع آوری، شناسایی و مطالعات اکولوژیکی و بیولوژیکی بر روی انواع بندپایان فعالیت نموده و می‌کوشد با شناسایی گونه‌های موجود، در راه حفظ و ابقای گونه‌های مفید و شناسایی گونه‌های آفت اقدام نماید. موزه بندپایان منابع طبیعی، نخستین موزه جامع و آموزشی و از شمار غنی ترین موزه های کشور به لحاظ تنوع و جامعیت نمونه های مربوط به جنگلها و مراتع است که قادر است به عنوان موزه مرجع در منابع طبیعی کشور مطرح باشد. موزه در سال‌های اخیر در کمک به تحقیقات منابع طبیعی اهمیت ویژه ای داشته است.
در ایران هنوز یک کلکسیون مرجع در ارتباط با بندپایان جنگلی و مرتعی ایجاد نشده است. این موزه قادر است با یک همکاری متقابل با نهادهای مشابه در خارج از کشور و با حفظ نمونههای ارزنده و نادر در مجموعه مرجع و نامگذاری دقیق نمونه‌ها جایگاه ویژه‌ای در دانش جهانی داشته و در این زمینه سهمی را به خود اختصاص دهد. با توجه به این که در به ثمر رساندن این مجموعه از هیچ کوششی در حد توانایی کوتاهی نشده، می توان به جرأت گفت این موزه از نظر تنوع نمونه‌ها و جامعیت در زمینه منابع طبیعی و توجه خاص آموزشی و علمی آن در سطوح گوناگون آموزشی، در ایران منحصربه فرد است و ویژگی‌های خاصی دارد. لذا حفاظت و حراست بهینه و مطلوب از این ثروت ملی و گنجینه آموزنده طبیعی کشور باید همواره مورد نظر مسئولین ذیربط قرار گیرد.
از دیگر اهداف پیش رو، ایجاد بستر ارتباطی و همکای‌های هر چه بیشتر و موثرتر موزه، با سایر موزه‌های مراکز تحقیقاتی در داخل و خارج از کشور در مورد تبادلات علمی و تبادلات نمونه، برگزاری کارگاه‌های آموزشی متعدد ویژه دانشجویان برای آشنایی با آفات و عوامل بیماریزا در جنگلها و مراتع کشور و سایر منابع اطلاعاتی، تسهیل در استفاده از تخصص کادر علمی دانشگاه‌ها و مؤسسات تحقیقاتی، گسترش ارتباطات با پژوهشگران مختلف در سراسر دنیا و سفرهای علمی و انتشارات مقالات به صورت مشترک از دیگر اهداف این بخش می‌باشد.
ساختار
طرح فون حشرات جنگل ها و مراتع از سال۱۳۷۲ شروع و در سال۱۳۸۲ خاتمه یافته است که چکیده آن بشرح زیر می‌باشد. توضیح اینکه گزارش نهایی این طرح از طریق مرکز اسناد و اطلاعات سازمان تحقیقات قابل دسترس می‌باشد. هدف از اجرای این طرح شناخت تنوع زیستی (Biodiversity) جانوری اکوسیستمهای تجدیدشونده طبیعی کشور و به منظور حمایت و حفاظت از گونه‌های مفید و نادر حشرات می‌باشد.
در موزه بندپایان گونه هایی یافت میشود که برای اولین بار در دنیای علم توصیف می‌شوند مانند Thrips aryubarzani (Thy.: Thripidae) و یا اولین بار از کشور گزارش می‌گردند مانندRhabdomiris striatellus striatellus (Hem.: Miridae).
در اجرای این طرح که در سطح ۲۲ استان به اجرا درآمده است ضمن بازدید از مناطق مختلف با روشهای مقتضی اقدام به جمع آوری بندپایان در سطح جنگلها و مراتعی که پوشش گیاهی کمتر دستخوش تخریب و چرای دام قرار گرفته گردید. نمونه های جمع آوری شده با استفاده از سیانور پتاسیم یا اتیل استات کشته شده و جهت اقدامات بعدی به آزمایشگاههای موجود در مراکز تحقیقات منابع طبیعی و امور دام استان‌های مجری طرح منتقل شد. حشرات بعد از آماده سازی و کدگذاری و ثبت اطلاعات مربوطه مورد بررسی‌های تاکسونومیک قرار گرفت. برخی از نمونه‌ها در استانها تا سطح خانواده و بعضاً جنس شناسایی و سپس از هر حشره سه نمونه به موزه بندپایان جنگلها و مراتع در مجتمع تحقیقاتی البرز کرج ارسال شد. برای شناسایی حشرات از کتب و منابع علمی و کلید‌های شناسایی و همکاری متخصصین ذیربط در داخل و خارج از کشور استفاده گردید.
تا پایان فاز دوم طرح (۱۳۸۲)، علاوه بر ایجاد کلکسیونهای استانی بالغ بر ۲۷۰۰۰ نمونه حشره کدگذاری شده در موزه بندپایان بخش حمایت و حفاظت مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع نگهداری شد. این موزه که در سال ۱۳۷۹ تأسیس شده است جایگاه اصلی نگهداری حشرات جنگل و مرتع در ایران محسوب میشود. بیشترین تعداد نمونه به راسته های Lepidoptera با ۳۱% و Coleoptera با ۲۸% تعلق دارد. شناسایی نمونه های برخی از راسته های حشرات نظیر Heteroptera و Orthoptera و برخی از Lepidoptera، Coleoptera، Diptera ، Hymenoptera و Thysanoptera انجام شده و درمورد سایرین در حال انجام است. از راسته Heteroptera بیش از ۱۵۰ گونه، از راسته Coleoptera خانواده های Cerambycidae 78 گونه و Scarabaeidae 28 گونه و از راسته Diptera خانوادههای Syrphidae ۳۴ گونه، Tephritidae 11 گونه، Ephydridae 1 گونه، Lauxaniidae 2 گونه، Sciomyzidae 4 گونه و Ulidiidae ۲ گونه شناسایی نهایی و تأیید نام شده است. از راسته Orthoptera 75 گونه و از Hymenoptera از خانواده Apoidae 16 جنس شناسایی شده است. در راسته Lepidoptera پروانه های روزپرواز جمعاً شامل ۵ خانواده و ۱۰۰ گونه و از ۲۲ خانواده پروانه های شب پرواز، ۱۸ خانواده تفکیک شدهاند. از راسته Thysanoptera 53 گونه شناسایی گردیده است. به علاوه، نمونههای شناسایی نشده متعلق به راستههای Heteroptera، Coleoptera (خانواده Scarabaeidae) و Diptera (خانوادهSyrphidae) جهت شناسایی یا تأیید نام به خارج از کشور ارسال شدهاند. تاکنون بیش از ۳۹۰۰۰ نمونه از راسته های مختلف حشرات که از عرصه جنگلها و مراتع کشور جمع‌آوری شدهاند در این موزه نگهداری میشود که تعداد زیادی از آنها توسط محققین داخلی و خارجی، شناسایی و نتایج آن منتشر شده است، بطوری که برخی از گونه‌ها برای دنیای علم و فون ایران جدید بوده است.
بیشترین تعداد نمونه های جمع آوری شده متعلق به راسته Coleoptera با ۱۹۵۰۰ و سپس راسته Lepidoptera با ۷۵۰۰ نمونه می‌باشد.
برنامه ها
جمع‌آوری، شناسایی، تهیه کلکسیون و انتشار فون حشرات دارای کارکردهای علمی، اقتصادی، زیست محیطی، آموزشی، اجرایی- مدیریتی و اجتماعی در ابعاد ملی و بین المللی بشرح زیر می باشد:
۱- کارکردهای علمی- تحقیقاتی
نمونههای کلکسیون حشرات اسناد علمی هستند که برای نامگذاری و شناسایی، تهیه و تدوین منوگراف های فون حشرات بر اساس پوشش گیاهی، تاکسون حشرات، منطقه جغرافیایی( استانی، ملی و بین المللی)، منطقه اکولوژیک مورد بهره برداری قرار می گیرد. بعلاوه اطلاعات اکولوژیک ذیقیمتی نظیر گیاهان میزبان، پراکنش جغرافیایی، زمان حضور آن ها در طبیعت را می توان از اتیکت‌های این نمونه‌ها استخراج کرد. در بسیاری از کشورها، قریب به اتفاق فون حشرات شناسایی شده و مجموعه فون حشرات در قالب مجموعه کتاب هایی به چاپ رسیده است. با وجود قدمت بالای علم حشره‌شناسی در ایران و علی رغم برخورداری کشور از حشره شناسان متخصص و با تجربه، هنوز اقدام منسجمی درتالیف فون حشرات کشور صورت نگرفته است. بنابراین ضرورت دارد مجموعه حشرات کشور به عنوان یک سند ملی تهیه و تالیف گردد.
۲- کارکرد آموزشی
نمونههای حشرات موجود در گالری‌های نمایشی نقش مهمی در برنامه‌های آموزشی دانش آموزان و بازدیدکنندگان علاقه‌مند این نمایشگاه‌ها دارد. بازدید یک فرد علاقه مند و با استعداد چه بسا دریچه‌ای را بر روی او بگشاید واو را به یک متخصص علاقه مند بدل نماید. نمونههای حشراتی که در کلکسیون های علمی نگهداری می شوند، منابع علمی با ارزشی هستند که برای انجام پروژه های تحقیقاتی محققان داخلی و بین‌المللی و دانشجویان تحصیلات تکمیلی می‌تواند مورد بهره برداری قرار گیرند. این کلکسیون‌ها همچنین می توانند در آموزش فراگیران مدارس طبیعت که از قشرهای مختلف مردم و با مشارکت گروه های مردم نهاد فعالیت می کنند، در ارتقای دانش منابع طبیعی و در راستای توسعه پایدار کشور موثر باشد.
۳- کارکردهای بین المللی و تبادلات علمی
نمونه های حشرات موجود در کلکسیونهای علمی حشرات، مهمترین و اصلی ترین مواد بیولوژیکی ومنابع کار تاکسونومیست‌ها می باشد. یک تاکسونومیست زمانی می تواند گونهی جدیدی را از یک منطقه گزارش کند و یا برای اولین بار دنیای علم توصیف نماید که به همه گونه های توصیف شده موجود در تاکسون تحت مطالعه اشراف داشته باشد و نیز به کلکسیون مربوطه دسترسی داشته باشد. در مواردی که نمونههای تیپ گونهای را در اختیار نداشته باشد با امانت گرفتن نمونه از موزه‌های واجد این نمونه ها و یا با مراجعه مستقیم به این موزه‌ها، بررسی‌های خود را تکمیل می نماید. بنابراین درطراحی، تکمیل و تجهیز کلکسیون های علمی باید سازوکارلازم برای تبادل نمونه ها و همکاری های بین‌المللی در نظر گرفته شود.
۴- کارکردهای اجتماعی
موزه‌ها بیان‌گرتاریخ و فرهنگ و تجارب یک کشور است که یک ملت همیشه به وجود آنها افتخار می کند. موزه‌های تاریخ طبیعی نیز نشان‌گر قدمت و مدت زمانی است که دانشمندان و فرهیختگان زیست‌شناس برای شناسایی و تدوین اجزای زنده ی طبیعت کشورشان تلاش نموده‌اند. اگر در یک بنای تاریخی فرهنگ و هنر و باورهای عقیدتی- ملی متبلور در آن به بازدیدکنندگاه عرضه میشود و به آن افتخار میشود، در یک موزه تاریخ طبیعی تاریخ علوم طبیعی آن کشور به نمایش گذاشته می شود.بنابراین از این منظر نیز احداث، تکمیل و تجهیز موزه ها و کلکسیون های علمی ضرورتی اجتناب ناپذیر است. ایجاد اشتغال برای فارغ التحصیلان این رشته از دیکر کارکردهای تشکیل کلکسیون ها و موزه‌های علمی حشرات می باشد.
۵- کارکردهای اقتصادی
با توجه به این که شناسایی حشرات کاری است تخصصی و نیازمند صرف وقت زیادی است، متخصصان هر تاکسون، کلکسیونی از نمونههای شناخته شده آن تاکسون را برای فعالیت‌های علمی خود ایجاد می کنند. موزه‌ها بین‌المللی با بکارگماردن افراد متخصص در تاکسون‌های مختلف حشرات، عملا کلکسیونی از گونه‌های مختلف را در اختیار دارند. چنین موزه‌هایی خود را به عنوان مرجع و رفرانس برای شناسایی و تایید نمونه های حشرات معرفی نموده و برای شناسایی و یا تایید نمونه‌هایی که از سایر مناطق و یا کشورها دریافت می‌کنند، درخواست وجه می‌نمایند. بنابراین احداث، تکمیل موزه‌ها و کلکسیون های حشرات و بکارگماردن نیروهای متخصص در هریک از تاکسون‌های حشرات، علاوه بر این که کشور را به عنوان یک قطب علمی در سطح منطقه ای و بین المللی مطرح می‌نماید، با دریافت وجه می تواند منبع درآمدی برای موسسه و کشور باشد. دریافت نمونه ها از سایر کشورها نیز بر غنای نمونه های موجود در موزه خواهد افزود.
۶- کارکرد زیست محیطی
تکمیل و تجهیز کلکسیون و موزه ی حشرات نیازمند جمع آوری مستمر از عرصه به تفکیک مناطق مختلف اکولوژیک کشور است. در صورتی که این جمع‌آوری ها هوشمندانه و براساس روش های آماری انجام شود و داده ها به روش دقیق علمی ثبت و آنالیز گردد، می توان نسبت به محاسبه ی شاخص‌های تنوع و غنای گونهای و مقایسه ی اکوسیستم های تحت بررسی اقدام نموده و روند پایداری و یا اضمحلال اکوسیستم‌ها را ارزیابی نمود. این ارزیابی ها در صورتی از کارایی بهتر برخوار بوده و قابلیت اعتماد بیشتری برخوردار است که شاخص‌های زیست محیطی در سطح گونه صورت گیرد و در سطح راسته، خانواده و زیست توده محدود نگرفته باشد. بنابراین وجود کلکسیون علمی حشرات می تواند درشناسایی نمونه‌هایی که با هدف تعیین شاخص‌های زیست محیطی جمع آوری می شود بسیار مفید و کارساز خواهد بود.
هر اکوسیستمی فون جانوری و فلور گیاهی خاص خود را دارد. تخریب اکوسیستم‌ها علاوه بر تخریب و انقراض گونه‌های گیاهی، انقراض گونه های جانوری را نیز به همراه خواهد داشت. در مطالعاتی که به منظور جمع آوری، شناسایی و تکمیل نمونههای کلکسیون حشرات صورت می گیرد، با پایش های کمی و کیفی مستمری که از جمعیت حشرات آن اکوسیستم صورت می گیرد، گونه‌های در معرض خطر و در حال انقراض شناسایی شده و اطلاعات لازم برای یافتن راهکارهای مناسب حفاظتی از آن گونه‌ها را بوجود می آورد.
۷- کارکرد های اجرایی و مدیریت
۷-۱- اخطار بموقع آفات جدید به کشور
هر ساله شاهد گزارش آفات جدید و نوظهور از کشور هستیم که پیش از این در زمره آفات قرنطینه خارجی محسوب می شدند. جمع آوری و شناسایی مستمر و دائمی فون حشرات ونگهداری نمونه ها در موزه، این امکان را برای محققان و دست اندرکاران تحقیقاتی و اجرایی کشور فراهم می کند که نمونههای جمع آوری شده سال‌جاری را با نمونه های قبلی مطابقت داده و در صورت کشف نمونه های جدید ، از ورود آفات جدید به کشور اطلاع حاصل نماید و با اخطار بموقع به سازمان‌های اجرایی ذیربط از گسترش آن به سایر نقاط در معرض خطر جلوگیری نمایند. بنابراین همراه با تمهیداتی که برای تکمیل و تجهیز کلکسیون حشرات صورت می گیرد، جمع‌آوری مستمر و پایش دائمی حشرات بخصوص در مناطق مرزی باید ادامه یابد.
۷-۲- کارکرد در مدیریت تلفیقی آفات (IPM)
اولین اصل در مدیریت آفات هر گونهی گیاهی، شناخت فون جانوری مرتبط با آن می باشد. دست اندرکاران و متخصصان شاغل در موزه های حشرات با شناسایی و تعیین نام علمی نمونه های حشرات دریافتی از مجریان طرح های مدیریت آفات، امکان دسترسی آنها به شبکه اطلاعات جهانی و مجموعه اطلاعات ثبت شده در ذیل نام گونه ی حشره را فراهم می کنند. بنابراین برای کنترل پایدار آفات در اکوسیستم‌ها ی زراعی و یا طبیعی، تشکیل کلکسیون علمی فون حشرات بر ای هر گیاه زراعی و یا باغی و نیز پوشش‌های جنگلی و مرتعی از اولویت ها برخوردار است.
۷-۳- کارکرد درمطالعات تغییر اقلیم و گرم شده کره ی زمین
کلکسیون های علمی جانوری و هرباریوم‌های گیاهی حاوی اطلاعات باارزشی هستند که برای ارزیابی تاثیر تغییرات اقلیمی و گرم شده کره ی زمین برجانداران بسیار مفید و اثر بخش خواهد بود. اطلاعات مندرج در اتیکت نمونه ها در مطابقت با برداشت های جدیدی که در طبیعت صورت می گیرد، امکان شناسایی گونه‌های در معرض خطر، جابجایی گونه‌های حشرات و ظهور آفات در منطقه جدید را فراهم می کند. بنابراین اطلاعات نمونه‌ها از نظر تاریخ، گیاه میزبان و مختصات جغرافیایی محل جمع آوری باید هرچه دقیق‌تر نوشته شود. تهیه نقشه پراکنش برای هر گونه ی حشره نیز از موارد دیگری است که می تواند بر اساس این اطلاعات ترسیم گردد.
