سارا تیموری1، جلال هناره2 فاطمه احمدلو1،
عضو هیات علمی بخش تحقیقات صنوبر و درختان سریع الرشد
عضو هیات علمی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی آذربایجان غربی
اکوسیستمهای ارزشمند کرانرودی به شکل نوار باریکی طی زمان در حاشیه رودخانه‌ها مستقر شده اند. شرایط حاکم بر خاک و هیدرولوژی حاشیه رودخانه سبب شکلگیری نوع ویژه ای از رویشگاه شده است که ویژگیهای متفاوتی را از اراضی مجاور خود نشان میدهند. رودخانه زرینه رود از استان کردستان به آذربایجان غربی وارد شده و به دریاچه ارومیه می ریزد. با حرکت از ارتفاعات به سمت دریاچه ارومیه از تراکم پایه های بید کاسته شده و جست گروه های گز افزایش می یابند به طوری که با نزدیک شدن به دریاچه تیپ خالص گز (Tamarix sp.) قابل مشاهده است.
یکی از معضلات محیط زیستی تهدید کننده اکوسیستم های مستقر در حاشیه رودخانه ها برداشت بی رویه و اغلب غیر مجاز شن و ماسه می باشد. ایجاد حفره در بستر رودخانه‌ها در اثر برداشت شن و ماسه با ایجاد اختلال در سیستم هیدرولوژیک آبهای سطحی و زیرسطحی و تغییر در تراز آنها تعادل اکوسیستمهای متاثر را بر هم میزند. این حفره ها در اثر برداشت و یا به منظور رسوب شن و ماسه و برداشت های آتی، توسط بهره برداران ایجاد میشوند. با استخراج شن و ماسه از حفره ها و تعدد ایجاد آنها عمق افزایش یافته و خط تراز بستر رودخانه ها تغییر میکند. گیاهان مستقر در حاشیه رودخانه از جمله توده های گز به شدت به جریانات آبهای سطحی و زیر سطحی وابسته هستند. رودخانه زرینه‌رود در جنوب استان آذربایجان غربی به عنوان یکی از مهم‌ترین رودخانه‌های تامین کننده آب دریاچه ارومیه است و نقش مهمی در امنیت زیستی منطقه دارد. حاشیه رودخانه زرینه رود شاهد ایجاد این حفره ها و یا حوضچه های عمیق و وسیع در سرتاسر مسیر خود میباشد که هنگام پایین آمدن سطح آب رودخانه، بر روی تصاویر ماهوارهای قابل مشاهده هستند (شکل 1).
شکل 1- نمایی از حوضچه های ایجاد شده در اثر برداشت شن و ماسه در حاشیه رودخانه زرینه رود
در چنین شرایطی آب در دسترس ریشه گیاهان به تدریج کاهش مییابد. از سوی دیگر خالی شدن محیط اطراف ریشه در اثر تخلیه و فرسایش منجر به بیرون زدگی ریشه ها از خاک شده است. در این مناطق میتوان شاهد آشفتگی در استقرار پایه های گز بود، به صورتی که پایه‌های قدیمی بر سطح بالاتری به نسبت اراضی مجاور آن که مورد تخریب (برداشت ماسه) گرفته اند مستقرشده و گونه‌های جوان‌تر با خطر خشکیدگی مواجه هستند (شکل 2).
شکل 2- خشکیدگی سرشاخه های گز و زوال تدریجی اکوسیستمهای گز کرانرودی (عکس از سارا تیموری)
در کنار خشکیدگی پایه های قدیمی گز، زادآوری انبوه این درختان در حاشیه حوضچه های ایجاد شده نیز مشاهده میشود (شکل 3). در حقیقت با تغییر در رژیم هیدرولوژیک، تغییرات بنیادی در این اکوسیستمها رخ داده و میتواند منجر به ناپایداری حاشیه رودخانه ها و زوال درختان چندین ده ساله و جوان شدن پوشش گیاهی منطقه گردد.
شکل 3- خشکیدگی گز چندده ساله (سمت چپ) به دلیل تغییر تراز آب و زادآوری دانه زاد و شاخه زاد (سمت راست) در حاشیه حوضچه های ناشی از گودبرداری (عکس از سارا تیموری)
با توجه به ارزش‌های حفاظتی و محیط‌زیستی بالای جنگل‌های کرانرودی و همچنین نقش گزستانهای متراکم حاشیه رودخانه زرینه‌رود در تثبیت حاشیه رودخانه و مقابله با انواع فرسایش، در صورت تداوم وضعیت موجود در برداشت شن و ماسه، آتشسوزی و همچنین دامداری بیشتر از ظرفیت، زوال تودههای گز میتواند در آینده‌ای نزدیک به یکی از بزرگترین معضلات محیط‌زیستی منطقه شمال غرب کشور در کنار خشکیدگی دریاچه ارومیه تبدیل گردد.
