خلیل کریم زاده اصل
عضو هیئت علمی موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور
موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، در سال جهش تولید، موفق گردید تا با اجرای طرح های”پایلوت الگویی کشت گیاهان دارویی در حوضه آبریز دریاچه ارومیه”، گامی مهم در راستای توسعه کشت گیاهان دارویی و تصحیح الگوی کشت حوضه آبریز دریاچه ارومیه بردارد.
در این فاز و جهت کشت بهاره، گیاهان سیاهدانه، اسطوخودوس، آویشن باغی، گل گاوزبان، زوفا، رزماری، بادرنجبویه، اسفرزه، انیسون و همیشه بهار با هدایت مؤسسه و توسط کشاورزان پیشرو کشت شد. در هر کدام از استانهای آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی و کردستان، حداقل یک سایت کشت نیم هکتاری از هر گیاه دارویی و در مجموع، ۱٫۵ هکتار از هر گیاه کشت گردید به طوری که مساحت کل کشت بهاره ۱۴ هکتار می باشد.
تشریح وضعیت حوضه آبریز دریاچه ارومیه
حوضه آبریز دریاچه ارومیه، با مساحت ۵۱۸۷۶ کیلومتر مربع، در شمال غرب ایران واقع شده است. این حوضه بین استانهای آذربایجان غربی(%۴۶)، آذربایجان شرقی(۴۳%) و کردستان(۱۱%) قرار دارد، به نحوی که حدود ۳۳۴۶۹ کیلومتر مربع از سطح حوضه را مناطق کوهستانی (%۶۵) و حدود ۱۲۵۶۴ کیلومتر مربع را دشت و کوهپایه (۲۴%) تشکیل می دهد.
آجی چای، سیمینه رود و زرینه رود، از اصلی ترین و پر آب ترین رودخانه های دریاجه ارومیه می باشند.
بیش از ۸۸ درصد حجم کل آب مصرفی حوضه آبریز دریاچه ارومیه، در بخش کشاورزی مصرف می گردد و از طرف دیگر، مساحت عظیمی از اراضی منطقه، به کشت گیاهانی با نیاز آبی بالا اختصاص داشته و فشار برداشت شدیدی بر رودخانه های تامین کننده آب دریاچه ارومیه اعمال می نمایند.
به عنوان مثال مجموع کشت محصولات پرآب بر زراعی در استان آذربایجان غربی ۷۱ هزار هکتار، و مجموع محصولات باغی پر آب بر در حدود ۴۷۰۰۰ هکتار می باشد. لذا الگوی مرسوم کشت محصولات پر آب بر در این منطقه، همواره از دلایل اساسی وضعیت وخیم حجم آب دریاچه ارومیه به حساب می آید.
لزوم تغییر الگوی کاشت و اهمیت ویژه ایجاد مزارع الگویی کشت گیاهان دارویی
با توجه به شرایط نامناسب الگوی کشت حوضه آبریز دریاچه ارومیه، تغییر، تعدیل و تصحیح الگوی کشت منطقه، امری بسیار ضروری و حیاتی می باشد. اکثر گیاهان دارویی، با مقاومت ذاتی به شرایط نامناسب محیطی و کم توقع بودن نسبت به نهاده های مختلف، گزینه بسیار مناسبی برای جایگزینی با کشت مرسوم منطقه می باشند.
از طرف دیگر، بیش از ۸۰ درصد نیاز کشور به گیاهان دارویی، با برداشت از عرصه های طبیعی تامین می گردد که این امر، فشار مضاعفی را بر مراتع وارد نموده و ضمن آسیب جدی به ژرپلاسم این گیاهان، منجر به تخریب مراتع و فرسایش خاک و … شده است.
لذا توسعه کشت گیاهان دارویی برای افزایش سهم کشت در تامین نیاز کشور به جای برداشت بی رویه از عرصه های طبیعی، امری محتوم و اساسی است.
در این راستا، کشت گیاهان دارویی با نیاز آبی پایین و بهره وری اقتصادی بالا، از مناسب ترین انتخاب ها جهت تصحیح الگوی کشت منطقه بوده و ضمن حفاظت از عرصه های طبیعی در مقابل برداشت بی رویه این گیاهان و پیامدهای مخرب آن، باعث کاهش فشار به منابع آبی حوضه آبریز دریاچه ارومیه شده و منافع اقتصادی مطلوبی را عاید کشاورزان و بهره برداران می نماید.
با عنایت به آشنایی اندک، دانش ناکافی و عدم وجود سابقه کافی از کشت برخی محصولات منتخب دارویی در منطقه، ترویج و تبیین اساسی جنبه های زراعی و اقتصادی کشت گیاهان دارویی، نقش اساسی در ترغیب کشت گیاهان دارویی و استقبال از تصحیح الگوی کشت منطقه به سمت کشت این گیاهان بازی می کند.
از طرف دیگر ترویج و تشریح لسانی موضوع، پیشرفت چندانی در توجیه کشت گیاهان دارویی توسط کشاورزان ایجاد نمی کند.
در این خصوص، بهترین راهکار، ترویج عملی کشت بوده و پایلوت های الگویی کشت گیاهان دارویی، مناسب ترین روش ترویج عملی و نقطه آغاز شایسته ای برای توسعه کشت می باشند، چرا که کشاورزان و بهره برداران، از نزدیک و تحت حمایت و نظارت فنی کارشناسان، تمام مختصات زراعی و اقتصادی کشت گیاهان دارویی را در مقایسه با گیاهان مرسوم منطقه رصد کرده و خود، برتری گیاهان دارویی را شاهد خواهند بود.
این امر توسط کشاورزان پیشرو آغاز و در صورت حصول نتیجه و موفقیت عملی، منجر به استقبال از تولید گیاهان دارویی در منطقه می گردد.
تشریح طرح های تحقیقاتی و اقدامات مربوط به کشت پایلوت الگویی گیاهان دارویی:
موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، با وجود شرایط حاد حاصل از شیوع ویروس کووید- ۱۹ در کشور، و در سال جهش تولید، موفق گردید تا با اجرای این طرح، گامی کوچک ولی بسیار مهم در راستای توسعه کشت گیاهان دارویی و تصحیح الگوی کشت حوضه آبریز دریاچه ارومیه برداشته و در طی دو ماه کار بسیار جدی، فشرده و جهادی، کشت و استقرار مزارع الگویی گیاهان دارویی در منطقه را اجرایی نماید.
در این راستا، تطابق نیازهای اکولوژیکی گیاهان دارویی مختلف با شرایط اقلیمی و اقتصادی منطقه، انجام و گیاهان دارویی سیاهدانه، اسطوخودوس، آویشن باغی، گل گاوزبان، زوفا، رزماری، بادرنجبویه، اسفرزه، انیسون و همیشه بهار جهت کشت بهاره پایلوت الگویی گیاهان دارویی در منطقه انتخاب شدند.
در ادامه، انتخاب کشاورزان پیشرو، کیفیت سنجی، خرید و انتقال نشا و بذر گیاهان دارویی منتخب به سایت های کشت و تحویل رایگان نشاها به بهره برداران (مبتنی بر کشاورزی قراردادی و با خرید تضمینی محصولات) صورت گرفت.
جداول مربوط به تراکم مطلوب هر گیاه، فواصل ردیف های کشت و فواصل بوته های روی ردیف و همچنین دستورالعمل فنی حمل، دپو و نگهداری نشا، دستورالعمل کشت و روشهای آن برای هر گیاه، تهیه و در اختیار کشاورزان قرار گرفت.
بازدید های حضوری، انتقال دانش فنی و آموزش روش صحیح تولید، تبیین اقتصادی کشت این گیاهان دارویی از نزدیک برای بهره بردان انجام و برنامه ریزی و کشت در سایت ها صورت گرفت، به طوری که عموما در هر استان، حداقل یک سایت کشت نیم هکتاری از هر گیاه دارویی و ۱٫۵ هکتار از هر گیاه کشت گردید به طوری که مساحت کل کشت بهاره ۱۴ هکتار می باشد.
