پژمان پرهیزکار، عضو هیئت علمی بخش تحقیقات جنگل، مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور
به فضاهاي باز در جنگل كه در اثر افتادن طبيعي يا مصنوعي (بهره‌برداری) درخت يا درختان، در تاج‌پوشش ايجاد مي‌شود، روشنه (Gap) گفته مي‌شود که بسته به اندازه تاج و تعداد درختان افتاده داراي سطوح متفاوتي است (شکل 1). ايجاد روشنه در درون جنگل يکي از مهم‌ترين پديده‌هايي است که طي فرآيند طبيعي مسن‌شدن انجام می‌شود. روشنه‌ها علاوه بر اینکه به توالی جنگل کمک می‌کنند، چرخه مواد غذایی، خاک، تنوع گونه‌ای و میکروتوپوگرافی جنگل را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهند. به‌علاوه، روشنه‌ها نقش مؤثري در افزايش جوانه‌زني بذرها دارند.
شکل 1- روشنه پوشش تاجی در جنگل‌های شفارود
تراکم روشنه‌ها در واحد سطح در یک جنگل دست‌نخورده می‌تواند مدیریتی که طبیعت طی سال‌ها در توده انجام داده را نشان دهد و در اجرای شیوه‌های جنگلشناسی نزدیک به طبیعت مفید باشد. بنابراین، الگوی استقرار روشنه‌های تجدیدحیات در توده‌های جنگلی راه‌گشای شناسایی بهتر فرایند پویایی توده و موزاییک‌های تحولی خواهد بود. به‌طور متوسط در هر هکتار توده جنگلی در شمال ایران، دو تا سه روشنه وجود دارد و اندازه روشنه‌ها از 19 تا 1700 مترمربع متغیر است. تشكيل روشنه، ميزان نور دريافتي توسط سطح زمين را تغيير داده و در نتيجه بر مقدار مواد غذايي و رطوبت در دسترس گياه اثر مي‌گذارد. عوامل بسياري در تغيير ماهيت خرد اقلیم يک روشنه جنگلي نقش دارند. مهم‌ترين عامل در اين زمينه، اندازه روشنه و نور است. در حالت کلي، هرچه اندازه روشنه بزرگ‌تر باشد، بر خرداقلیم جنگل تأثير بيشتري خواهد داشت. به‌عنوان نمونه، شدت نور در روشنه‌هاي بزرگ‌تر در مقايسه با روشنه‌هاي کوچک‌تر بيشتر است؛ در نتيجه دما در محیط روشنه‌های بزرگ‌تر بالاتر مي‌رود. از آنجايي‌که ميزان نور خورشيد در اين ناحيه شديدتر است، در نتيجه رطوبت محیط نيز تحت تأثير قرار مي‌گيرد. بررسي‌ها نشان مي‌دهد که درصد نور در بخش مرکزي روشنه بيشتر است.
تابش و نفوذ نور در روشنه بر فاكتورهاي غيرزيستي مانند وقوع يخ‌زدگي، دما، رطوبت هوا، رطوبت خاك و عوامل زنده مانند فراواني حشرات و رقابت تاجي و ريشه‌اي اثر مي‌گذارد. بنابراين، پيامدهاي مهمي در الگوهاي زادآوري درختان دارد. بر همین اساس، با افزايش سطح روشنه در راشستان‌های هیرکانی از فراواني نهال راش کاسته شده و بر تعداد گونه‌هاي نورپسند افزوده مي‌شود.
مطالعات نشان داده که بیشترین فراوانی نهال‌های راش مربوط به روشنه‌های با سطح 200 تا 500 مترمربع است (شکل 2). روشنه‌های وسیع‌تر در راشستان‌ها از گونه‌های مهاجم علفی پوشیده خواهد شد که بسته به شرایط مختلف رویشگاه از مقدار زادآوری در آنها کاسته می‌شود. نور شديد موجود در روشنه‌هاي بزرگ باعث افزايش رشد طولي شده، اما در عين حال موجب از بين رفتن بيشتر نوشاخه‌های نهال راش (به‌ويژه نوشاخه‌هاي تابستانه/Lammas shoot) در اثر سرماي زودرس مي‌شود.
شکل 2- استقرار زادآوری راش در روشنه، جنگل‌های کلاردشت
نتایج بررسی‌های انجام‌شده توسط بخش تحقیقات جنگل نشان داد که مشخصه‌هاي کمی و کیفی نهال‌های راش در سطوح متوسط روشنه (200 تا 500 مترمربع) مقادير مناسبي دارند، اما اندازه روشنه شرط کافي براي وجود نور مناسب در روشنه نیست. بسته به نحوه استقرار روشنه در مراحل تحولي مختلف، جهت‌های مختلف دامنه، درصد شیب دامنه، جهت کشيدگي روشنه و يا بسته به اینکه نهال‌ها در چه قسمتي از روشنه مستقر باشند، نور متفاوتي به آنها مي‌رسد.
شناسایی سطح مناسب روشنه تجدیدحیات در جوامع مختلف گیاهی به مدیران جنگل کمک می‌کند تا نسبت به احیای سریع روشنه‌های خیلی بزرگ که امکان استقرار تجدیدحیات طبیعی در آنها وجود ندارد، اقدام کنند. همچنین، ترکیب روشنه‌های تاج‌پوشش با اندازه‌های مختلف، مقاومت جنگل یا سازگاری با عوامل تنش‌زا و تغییرات محیطی را افزایش می‌دهد.
