محسن جوانمیری‌پور
بخش تحقیقات جنگل و مرتع، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان کرمانشاه
بهره‌گیری از دانش علمی، فناوری‌های نوین و مشارکت همگانی، درختان زیستگاهی را به‌عنوان ستون اصلی اکوسیستم‌های جنگلی در مناطق خشک و نیمه‌خشک شناسایی، حفاظت و به نسل‌های آتی منتقل کنند. این درختان که معمولاً بالای ۱۵۰ سال عمر دارند و تنها ۳ تا ۵ درصد از تراکم جنگلهای بالغ را تشکیل می‌دهند، زیستگاه هزاران گونه جانوری و گیاهی بوده و قادر به حفظ تا ۶۰ درصد تنوع زیستی جنگل هستند. ساختارهای ویژه‌ای مانند حفره‌های طبیعی، پوست کنده‌شده و شاخه‌های شکسته، شرایط زیستی مناسبی برای گونه‌های وابسته فراهم می‌کنند و شبکه‌های حیات پیچیده‌ای را شکل می‌دهند (شکل 1).
خدمات اکوسیستمی مهمی که این درختان ارائه می‌دهند شامل کنترل طبیعی آفات، گرده‌افشانی، تنظیم دما و رطوبت محیط و تسریع چرخه مواد مغذی است. چوب پوسیده این درختان سریع‌تر از بقایای گیاهی معمولی تجزیه شده و مواد مغذی را به خاک بازمی‌گرداند، همچنین رطوبت و دمای محیط را به صورت بهینه تنظیم می‌کند. از آنجا که این درختان به‌عنوان بانک‌های زنده ذخیره ژنتیکی عمل می‌کنند، مقاومت بالاتر به بیماری‌ها و تنوع ژنتیکی بیشتر بذرهای تولیدی آنها به سازگاری نسل‌های آینده با تغییرات اقلیمی کمک می‌کند.
شکل 1: درختان زیستگاهی قطور جنگلهای زاگرس
با وجود این نقش‌ها، درختان زیستگاهی با تهدیدات شدیدی همچون قطع بی‌رویه، مدیریت نادرست (به‌ویژه حذف درختان پوسیده)، خشکسالی، آفات، آتش‌سوزی‌ها، آلودگی هوا، گونه‌های مهاجم و فشارهای توسعه انسانی و گردشگری نابسامان مواجه‌اند. این مسائل تأثیرات منفی گسترده‌ای بر تنوع زیستی، چرخه مواد مغذی و ذخایر ژنتیکی دارند.
به منظور حفاظت موثر، استفاده از فناوری‌های نوین مانند GIS، پهپادها، حسگرهای چندطیفی و نشانگرهای RFID برای شناسایی، پایش و مدیریت درختان زیستگاهی توصیه شده است. همچنین ایجاد بانک‌های داده و توسعه دستورالعمل‌های مدیریتی ویژه، نقش مهمی در حفظ این منابع دارد.
حفاظت مشارکتی با جلب همکاری جوامع محلی، تشکیل گروه‌های مردمی، تأمین منابع مالی پایدار از طریق صندوق‌های حمایتی و توسعه اکوتوریسم مسئولانه، ضمن ایجاد منابع اقتصادی، آگاهی عمومی را افزایش می‌دهد. آموزش عمومی و تخصصی، تولید مستندهای علمی و بهره‌گیری از فناوری‌های نوین همچون واقعیت مجازی نیز در افزایش دانش و حساسیت نسبت به این میراث طبیعی مؤثر است.
از لحاظ قانونی، تقویت چارچوب‌های حقوقی با جریمه‌های بازدارنده برای قطع غیرمجاز، تشویق مالکین به حفاظت از طریق معافیت مالیاتی و الزام به ارزیابی زیست‌محیطی در پروژه‌های توسعه‌ای مجاور این درختان ضروری است. همکاری‌های بین‌المللی برای حفاظت از ذخایر ژنتیکی و تبادل اطلاعات مدیریتی نیز اهمیت زیادی دارد.
در نهایت، حفاظت از درختان زیستگاهی، نه تنها یک ضرورت بوم‌شناختی، بلکه سرمایه‌گذاری اخلاقی و اقتصادی برای تضمین پایداری اکوسیستم‌ها و رفاه نسل‌های آینده است. این درختان ستون فقرات جنگلها هستند و نابودی هر یک معادل از دست دادن یک کتابخانه طبیعی و بوم‌شناختی است که حاصل قرن‌ها تکامل و سازگاری است. مدیریت پایدار جنگلها بدون حفاظت هدفمند و جامع از این درختان ممکن نیست و تمام ابعاد بوم‌شناختی، اقتصادی و اجتماعی باید مدنظر قرار گیرد (شکل 2).
شکل 2: درختان خشکیده و قطور جنگلهای خشک و نیمه خشک زاگرس
