سید موسی صادقی
عضو هیئت علمی بخش تحقیقات جنگل، مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور
آکاسیاها درختانی از خانواده Leguminoseae به ارتفاع 15 تا 20 متر هستند که دارای برگ‌های مرکب دو‌شانه‌ای زوج بوده و هر شانه دارای 6 تا 23 جفت برگچه است. آکاسيا آلبیدا (Acacia albida Delile) با نام مترادف Faidherbia albida (Delile) A. Chev گونه‌ای از این خانواده است که در مناطق گرم و خشک جهان رويش دارد. گل این گونه به شکل سنبله‌ای دراز و مجتمع به‌طول 5/3 تا 16 سانتی‌متر است که دو ماه پس از برگ‌دهی ظاهر میشود. میوه نیام استوانه‌ای خمیده یا پیچیده به‌طول 6 تا 35 سانتی‌متر، پهنای 4/1 تا 6 سانتی‌متر و ضخامت 7 تا 9 میلی‌متر است. این گونه در اگروفارستری هم کاربرد دارد.
با توجه به اهمیت حفظ جنگل‌های آکاسیا در جنوب کشور، پروژه‌ای درخصوص حفظ ذخاير ژنتيكي گونه مذکور با بذر در شرايط فرا سرد توسط مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور آغاز شد. بدین‌منظور، رویشگاه این گونه واقع در حاشیه روستای رزم آباد شهرستان دشتی استان بوشهر انتخاب شد که این گونه به‌صورت غالب در آنجا حضور دارد. اگرچه تعداد محدودی از این درختان بین روستا های چاه کوتاه و عیسوند در استان بوشهر نیز رویش دارند، این گونه در هیچ نقطه ای به‌جز حاشیه روستای روستای رزم آباد، به‌صورت توده جنگلی طبیعی مشاهده نمی‌شود. بخشی از این رویشگاه به‌عنوان ذخیره گاه جنگلی توسط اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان بوشهر با سیم‌خاردار حفاظت شده و قسمت محدودی از آن با دیوار بلوکی محصور شده که البته نیاز به بازسازی محدوده های محصور می‌باشد (شکل 1).
شکل 1- حفاظت از رویشگاه آکاسیا آلبیدا به‌عنوان ذخیرهگاه جنگلی در استان بوشهر (عکس از سید موسی صادقی، تابستان 1397)
از میان این جنگل طبیعی آکاسیا، رودخانه فصلی سنا و برخی آبراهه های کوچک فصلی عبور میکنند. رودخانه فصلی سنا، رویشگاه جنگلی را به دو قسمت تقسیم کرده است. از نظر موقعیت قرارگیری، درختان به سه گروه اصلی تقسیم میشوند. گروه اول که حاشیه رودخانه قرار داشته و از سیلاب این رودخانه بهرهمند میشوند و تنومند و شاداب و متراکم هستند (شکل 2).
شکل 2- درختان تنومند و انبوه آکاسیا آلبیدا در حاشیه رودخانه فصلی سنا در شهرستان دشتی، استان بوشهر (عکس از سیدموسی صادقی، پاییز 1397)
گروه دوم که با فاصله حدود 100 متری از رودخانه قرار دارند، با اندازه کوچکتر و تراکم کمتر از گروه اول، دچار مرگ و میر و زوال شدهاند (شکل 3) و درنهایت گروه سوم که به‌صورت تک درخت میان مزارع کشاورزی قرار داشته و از آب مزارع کشاورزی بهرهمند میشوند، بنابراین شاداب و تنومند هستند (شکل 4). درختان گروه اول که حاشیه رودخانه فصلی هستند از سایر درختان که در فاصله دورتری از رودخانه قرار دارند، شادابتر و تنومندتر هستند.
شکل 3- خشکیدگی و زوال آکاسیا آلبیدا در رویشگاه طبیعی آن (عکس از سیدموسی صادقی، سمت راست تابستان 1397 و سمت چپ زمستان 1398)
شکل 4- تک‌درختان آکاسیا آلبیدا در مزارع گوجه‌فرنگی (عکس از سیدموسی صادقی، سمت راست: بهار 1398 و سمت چپ تابستان 1398)
از مشکلات جدی این جنگل ها، علاوه بر پدیده زوال و مرگ‌ومیر، نبود زادآوری طبیعی و دانه‌زاد در جنگل است. در هنگام انجام پروژه، قسمتهای زیادی از عرصه جنگلی مورد پیمایش قرار گرفت، اما متأسفانه زادآوری طبیعی دانه‌زاد مشاهده نشد. از نقاط قوت این گونه میتوان به توان زیاد آن در تولید ریشه جوش اشاره کرد. ریشههای این درخت در مسیر آبراهه‌ها و رودخانه‌های فصلی که به‌دلیل فرسایش آبی از خاک بیرون آمده‌اند، ریشه‌جوش فراوانی تولید می‌کند (شکل 5).
شکل 5- تولید ریشه‌جوش آکاسیا آلبیدا بر روی ریشه هایی که بر اثر فرسایش آبی از خاک بیرون آمده اند (عکس از سیدموسی صادقی، تیرماه 1397)
تبدیل رویشگاه آکاسیا به اراضی زراعی و باغی، چرای دام، خشکسالی ها، قطع و ریشه کنی درختان و مرگ و میر آنها از عوامل مهم و جدی تهدید و تخریب این رویشگاه هستند. وجود سیم‌خاردار اطراف این رویشگاه نکته مثبتی است که می تواند در حفاظت آن مؤثر باشد، اما کافی نیست. بنابراین، حفاظت از این رویشگاه بسیار ضروری است. لازم است که دیوار حفاظتی آن مرمت و با انجام عملیات غنی‌سازی جنگل، نسبت به احیای آن اقدام شود.
نبود زادآوری طبیعی دانه زاد یکی از مشکلات جدی این گونه است که ممکن است باعث نابودی آن در آینده شود. این امر به‌دلیل بذر دهی کم این درخت در رویشگاه رزم آباد و همچنین چرای دام در عرصه جنگل است. طی سال های 1397 تا 1399 که رویشگاه این گونه مورد بازدید قرار گرفت، گل دهی کمی مشاهده شد، اما تولید میوه و بذر مشاهده نشد. عدم تولید میوه و بذر در سال 1397، به‌دلیل سرمای دیررس در اسفندماه 1397 بود که باعث از بین رفتن گل ها شد. زمستان 1398 گل دهی گونه مشاهده شد، اما دلیل عدم میوه دهی این درخت در سال 1398 تا 1399 مشخص نشد. تولید ریشه جوش فراوان توسط درختان آکاسیا آلبیدا از نقاط قوت این درخت است. این موضوع به تجدید حیات آن کمک کرده و می تواند در برنامه احیای جنگل های آکاسیا مورد توجه قرار گیرد.
عبور رودخانه فصلی سنا از میان جنگل، یک پتانسیل طبیعی است که بخشی از آب مورد نیاز درختان آکاسیا را در فصل بارندگی، تأمین و به رشد و توسعه جنگل کمک می کند. درختان در حاشیه رودخانه نسبت به درختان دورتر از رودخانه متراکم تر و تنومندتر هستند. درختان حاشیه رودخانه، ریشه‌جوش بیشتری نیز تولید می کنند. بنابراین، وجود رودخانه سنا به‌عنوان یک پتانسیل طبیعی می تواند برای احیا و توسعه جنگل با کمک عملیات پخش سیلاب مورد توجه قرار گیرد.
با درنظر گرفتن نکات بیان‌شده در بالا، به‌ویژه اینکه این جنگل در حال زوال است و این رویشگاه در جنوب ایران منحصربه‌فرد است، ضرورت دارد با به کارگیری سیلاب های فصلی رودخانه سنا، انجام عملیات احیا و غنی سازی جنگل و ترمیم دیوار حفاظتی، نسبت به حفاظت و احیای این رویشگاه جنگلی اقدام کرد. برای مشخص شدن زمان تولید میوه و بذردهی این گونه پیشنهاد می شود این رویشگاه مورد پایش دایمی قرار گیرد تا در صورت بذردهی، نسبت به جمع آوری بذر و تکثیر آن به کمک بذر اقدام شود.
