افزایش پایداری توده‌های جنگلی ارسباران

راهله استادهاشمی، عضو هیئت علمی بخش تحقیقات جنگل و مرتع، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی آذربایجان شرقی

یکی از ویژگی‌­های ساختار توده­‌های جنگلی، منشاء زادآوری است که به دو فرم جنسی (توسط بذر) و غیرجنسی (توسط جست) انجام می‌شود. درختان حاصل از بذر، پایه‌های دانه‌زاد و درختان حاصل از اندام‌های رویشی،‌ پایه‌های شاخه‌زاد را تشکیل می‌دهند. براساس آخرین پژوهش‌ انجام شده در جنگل‌های ارسباران، فراوانی پایه‌های شاخه‌زاد، 53/5 درصد و دانه‌زاد 46/5 درصد است (شکل 1). از آنجاکه یکی از دلایل اصلی شاخه‌زاد بودن پایه‌ها، تخریب جنگل است که باعث کاهش کیفیت، ظرفیت، تنوع و پتانسیل تولید جنگل می‌شود، بررسی چرایی آن و راه‌کار‌های رویارویی با آن برای مدیریت پایدار این جنگل‌ها اهمیت زیادی دارد.

ارزش جنگل‌های ارسباران به‌عنوان یک جنگل بینابینی (گذری از جنگل‌های هیرکانی به جنگل‌های کلشن ارمنستان و جنگل‌های زاگرس) که یکی از ارزشمند‌ترین رویشگاه‌های جنگلی کشور از نظر فون و فلور است، بر هیچ کس پوشیده نیست. متأسفانه، ایجاد دگرگونی و دخالت در این جنگل‌ها منجر به نابسامانی یا وقفه‌هایی در سیر طبیعی آن و در نهایت کاهش ظرفیت تولید پایه‌های بذری شده (شکل 2) که گاهی این کاهش ظرفیت جنگل، منجر به نابودی رویشگاه‌های جنگلی می‌شود.

شکل 2- جست‌های فراوان ممرز در جنگل ارسباران (عکس: راهله استادهاشمی، 1398)

براساس پژوهش انجام شده، بیشترین پایه‌های شاخه‌زاد با کم­ترین میانگین قطری، در شیب‌های کم تا متوسط و مناطق پر‌رفت‌­وآمد، توریستی و قابل دسترس قرار دارند که به‌دلیل قطع درخت، تغییر کاربری اراضی و حضور بیشتر انسان و دام در این مناطق، درختان فرصت بذردهی و رشد قطری را از دست داده‌‌اند. از آنجاکه 45درصد درختان در جنگل‌های ارسباران از گونه ممرز (Carpinus spp.) و 32 درصد از بلوط (Quercus spp.) تشکیل شده و این گونه‌ها قدرت جست‌دهی خوبی دارند، درنتیجه ساختار توده‌های جنگلی ارسباران به دانه و شاخه‌زاد با فراوانی شاخه‌زاد تبدیل شده است که این امر منجر به ارتفاع کم­تر پایه‌ها، تراکم بسیار زیاد درختان، قطر و رویه‌ زمینی کم درختان، دیرزیستی کم­‌تر پایه‌ها، تنوع گونه‌ای کم­‌تر درختان، کاهش قدرت بذردهی پایه‌ها و کاهش قوه نامیه بذرهای تولیدی شده است (شکل 3). این موارد، نتیجه‌ای جز کاهش پایداری و ظرفیت توده‌های جنگلی ندارد و آینده این جنگل‌های ارزشمند را به خطر می‌اندازد. به‌منظور تغییر تدریجی ساختار دانه و شاخه‌زاد به ساختار دانه‌زاد در جنگل‌های ارسباران، می‌توان افزون بر حفاظت، با استفاده از تجارب موجود در جنگل‌های هیرکانی و زاگرس، با یک برنامه‌ریزی دراز‌ مدت حفاظتی و قرق­‌کردن و اجرای عملیات‌ پرورشی، آن­‌ها را به سمت مراحل دگرگونی طبیعی هدایت کرد.

شکل 3- جنگل‌های خالص شاخه‌زاد ممرز در ارسباران (عکس: راهله استادهاشمی، 1398)