محمدحسین صادق‌زاده
کارشناس پژوهش، بخش تحقیقات جنگل، مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور
در نتیجه دخالت‌های انسان، پوشش گیاهی نخستین عضو از بخش زنده اکوسیستم‌ها است که واکنش سریعی را نشان داده و ترکیب آن به‌سرعت تغییر می‌یابد. تغییر در فون منطقه، افزایش هرزآب و تشدید فرسایش خاک از عوارض بعدی است که به‌تدریج در این اکوسیستم‌ها ظاهر می‌شود. افزایش میزان رواناب در این عرصه‌ها بدین معنی است که از میزان نفوذ آب حاصل از بارندگی‌ها در خاک کاسته شده و درنتیجه آب کمتری در اختیار و دسترس گیاهان قرار می‌گیرد که این خود عامل دیگری در تغییر ترکیب پوشش گیاهی به‌شمار می‌رود. عواقب این مسئله کاهش توان تولید بیولوژیک اکوسیستم است که حداقل در کوتاه‌مدت، به‌طور طبیعی قابل ترمیم نخواهد بود. در این قبیل اکوسیستم‌ها، برای ترمیم پوشش گیاهی و فراهم کردن زمینه تقویت کمی و کیفی آن لازم است رژیم رطوبتی خاک در جهت مثبت تغییر یافته و با افزایش رطوبت خاک، امکان استقرار و رشد گونه‌های بومی مرغوب که پیش از تخریب در محل حضور داشتند و یا گونه‌های مرغوب غیربومی دیگری که با شرایط محل سازگاری دارند، ایجاد شود. در پژوهشی در مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، امکان احیاء جنگلهای باارزش ارس (Juniperus excelsa M. B.) با استفاده از کاشت مستقیم نهال و روش‌های مختلف ذخیره نزولات در منطقه کوهستانی البرز جنوبی مورد بررسی قرار گرفت. نتایج این پژوهش حاکی از نقش مثبت‌تر مالچ پلاستیک در حفظ رطوبت خاک تشتک‌های کاشت نهال در ماه‌های خشک در مقایسه با سایر روش‌های ذخیره نزولات بود (شکل 1). این روش علاوه‌بر سهولت و سرعت اجرا، هزینه اندکی را به‌دنبال داشته و در عمده مناطق خشک و نیمه‌خشک کشور قابل اجرا است.
شکل 1- نحوه استفاده از مالچ پلاستیک در تشتک‌های کاشت نهال
نکته‌ای که باید مورد توجه قرار گیرد این است که پلاستیک‌ها باید پس از پایان بارش‌های بهاره (اواخر فروردین‌ماه) روی تشتک‌ها مستقر شده و در خاتمه فصل رویش (اواسط پائیز) حذف شوند تا امکان جذب رطوبت حاصل از بارش‌های پائیزه و زمستانه برای تشتک‌ها وجود داشته باشد (شکل 2). متلاشی شدن پلاستیک‌ها در اثر تابش آفتاب، عاملی است که آلودگی‌های شدید محیط را به‌ویژه در جنگل‌کاری‌های مقیاس گسترده به‌دنبال خواهد داشت. برای جلوگیری از این مسئله باید حتماً از پلاستیک‌های با مقاومت زیاد به اشعه فرابنفش استفاده کرده و در خاتمه فصل رویش، آنها را از طبیعت جمع‌آوری کرد. در صورت لزوم و به‌منظور حصول اطمینان از استقرار حداکثری نهال‌ها، می‌توان عملیات اجرا و جمع‌آوری پلاستیک‌ها را برای چندسال تکرار کرد.
استفاده از ایده‌های متکی بر دانش بومی در سطح وسیع و تلفیق آن با اصول علمی در گسترش پوشش درختی در مناطق وسیعی از کشور امکان‌پذیر است. استفاده از روش‌های مختلف ذخیره نزولات در عملیات جنگل‌کاری، ضمن افزایش موفقیت جنگل‌کاری به‌دلیل کاهش نیاز به عملیات داشت و واکاری، نقش مهمی در کاهش هزینه‌های دستگاه‌های متولی ایفا می‌کند. نتیجه پژوهش فوق‌الذکر می‌تواند به‌منظور احیاء جنگلهای ارس از طریق کشت دیم نهال، مورد استفاده قرار گیرد.
شکل 2- عرصه جنگل‌کاری ارس با استفاده از مالچ پلاستیک
