بخش تحقیقات بیابان
بررسی خشکیدگی و حفاظت از ذخایر ژنتیکی شمشاد به منظور احیا و نجات شمشاد در جنگلهای شمال ایران
شمشاد خزری (Buxus hyrcana Pojark) یکی از مهمترین گونههای درختی همیشه‌سبز جنگلهای هیرکانی است که به‌دلیل تخریب رویشگاه‌های آن جزو گونههای در حال انقراض محسوب می‌شود. متأسفانه در سالیان اخیر پایه‌های زیادی از این گونه به‌دلیل ابتلا به بیماری وآفت در گستره قابل ملاحظه‌ای از جنگلهای هیرکانی خشک شدهاند. در چنین شرایطی، از یک‌سو شناسایی دقیق عاملهای بروز خشکیدگی و راهکارهای مقابله با آن‌ها و از سوی دیگر قرق‌های مقطعی و احیاء رویشگاه‌های تخریبشده این گونه با نهال‌های سالم و عاری از بیماری با بهره‌گیری از منابع مطمئن ضروریست.شمشاد هیرکانی با نام علمی Buxus hyrcana Pojark دارای برگ‌های همیشه سبز، براق و چرمی بوده و طالب آب و هوای دریایی است. این گیاه گونه‌ای گرما دوست و سایه پسند بوده که تحمل آفتاب شدید را ندارد، بومی جنگلهای منطقه هیرکانی بوده و رویشگاه اصلی آن در شمال ایران قرار دارد. طبق آمار سازمان جنگلها و مراتع کشور در سال ۱۳۹۲، سطح کل رویشگاه‌های شمشاد ۷۲۴۵۰ هکتار، در استانهای گیلان (۳۵۰۰۰ هکتار)، مازندران (۳۷۰۰۰ هکتار) و گلستان (۴۵۰ هکتار)، برآورد شده است
شمشاد هیرکانی به‌دلیل تخریب در ارتفاعات پائین و ناسازگاری با ارتفاعات بالا محدودیت رویشگاه دارد. گونه‌ای است گرما‌دوست و سایه‌پسند که در جنگلهای استانهای گیلان، مازنداران و گلستان رویش دارد و به تغییرات وارد شده به اکوسیستم، حساسیت بالایی نشان می‌دهد. بالاترین ارتفاعی که درختان شمشاد خزری در آن دیده شده است، ۱۶۰۰ متر از سطح دریا و مربوط به دره “شیرین رود” در دودانگه ساری است. غنی‌ترین و بکرترین جنگل آن در “خیبوس” ساری قرار دارد. چوب این گونه شمشاد به لحاظ ویژگی‌های آناتومیک دارای بافت فیبریدی ریز و متراکم و یکنواخت است که به دلیل تخلخل کم و مقاومت در برابر نفوذ آب و هوا، چوبی سخت و بادوام به شمار می‌رود. به دلیل کاهش چشمگیر سطح جنگلهای شمشاد، این گونه در فهرست گونههای گیاهی در خطر انقراض اتحادیه بین‌المللی حفظ طبیعت (IUCN) قرار گرفت. هم اکنون بر اساس قانون حفظ و حمایت از منابع طبیعی و ذخایر جنگلی کشور که در تاریخ ۵/۷/۱۳۷۱ در مجلس شورای اسلامی تصویب شد و در ۱۲/۷/۱۳۷۱ به تأیید شورای نگهبان رسید، شمشاد از گونه‌هایی است که جزء ذخایر جنگلی محسوب می‌شود و قطع آن ممنوع است. بیماری بلایت (Boxwood Blight) یا آتشک در شمشاد، از جمله بیماری‌های مخرب و بسیار خطرناکی بوده که در سال‌های اخیر در ایران و بسیاری از کشورهای اروپایی، آمریکایی و آسیایی روی این گونه مشاهده شده و سبب خزان و یا از بینرفتن توده‌های شمشاد اعم از جنگلی و زینتی شده است. عامل بیماری سوختگی شمشاد، قارچ Cylindrocladiumboxicola و تکثیر غیرجنسی آن هر پنج تا هفت روز یکبار است. بررسی‌ها نشان داده که قارچ Calonectria pseudonaviculata نیز به صورت فرم جنسی این بیماری فعالیت می کند. این بیماری هم اکنون به عنوان یک اپیدمی (همه‌گیر) بخشی وسیعی از شمشادستانهای منطقه هیرکانی را آلوده کرده است.
نشانه‌های بیماری سوختگی شمشاد در سال ۱۳۸۹ نخستین‌بار در جنگلهای آستارا و تالش در استان گیلان دیده شد و به دنبال آن در سال ۱۳۹۱بیماری سوختگی شمشاد همه‌گیر گردید. در حال حاضر سرتاسر جنگلهای شمال را دربرگرفته، بطوریکه براساس آخرین بررسی‌ها حدود ۵۵ هزار هکتار از رویشگاه‌های شمشاد مورد حمله بیماری قرار گرفته است.
اهداف- شناخت خصوصیات ژنتیکی (سیتولوژیکی) شمشاد
- مطالعه روند بیماری
- حفاظت و حمایت توده‌های سالم شمشاد از طریق:
- نگهداری بذر در بانک ژن و اندام‌های شمشاد در ازت مایع برای مدت طولانی؛
- تولید نهال به صورت ex-situ و نگهداری در خارج از رویشگاه‌های آلوده
- امکان تعیین پایه‌های مقاوم شمشاد و بررسی تنوع و تمایز ژنتیکی جمعیتهای شمشاد آلوده و غیرآلوده
- امکان استفاده از بذور و نهال‌های تولیدی غیرآلوده وغرس آن‌ها در عملیات جنگلکاری و احیای جنگل توسط بخش اجرا در آینده
- بررسی روش‌های مختلف امکان کنترل بیماری بلایت
